Aile ve Toplumsal Gruplar

Aile bütün diğer kurumlar içinde en eski ve en temel kurumlardan biridir. Bütün toplumlarda her birey bir aile grubunun içinde doğar, orada yaşar, kendi toplumunu tanır ve onun bir parçası olarak hayatını sürdürür. Aile ve evlilik biçimleri geçmişten günümüze her kültürde farklılaşarak karşımıza çıkar. Hatta aynı toplum içinde bile farklılıklara rastlanır. Ancak, bütün bu farklılıklara karşın aile hemen her kültürde mevcuttur. Bu nedenle aile evrensel bir kurumdur.

Çağımızda aile kavramı o kadar farklılaşmış bir durumdadır ki artık ideal aile dediğimiz babanın dışarıda çalışıp evin ekmek parasını kazandığı, annenin evde çocukları ile ilgilendiği ve ev işlerini yaptığı kültürel bir norm olan aile yapısı giderek değişmektedir. Özellikle Batıda az sayıda aile bu normu paylaşmaktadır. Günümüzde aile yeni değişimlerle ve biçimlerle karşımıza çıkıp geleneksel yapıdaki ailelerle rekabet etmektedir. Yani ailede bir kişi çalışıp gelir sağlamakta veya çoğunlukla karı-koca birlikte çalışıp yaşam mücadelesi vermektedir. Toplumsal yapıda olan değişmeler aileyi de etkilemekte, onları baskı altına alıp farklı aile türlerinin oluşmasına neden olmaktadır.

Sosyologlar aileyi tanımlarken onu bir toplumsal kurum olarak ifade ederler. Toplumsal değişmelerin aileyi nasıl etkilediğini ve ailenin de toplum içindeki bireylerin deneyimlerini nasıl farklılaştırdığını incelerler. Genelde insanlar ailenin en çok aile üyelerinin kişilikleri tarafından şekillendirildiğine inanırlar. Bireylerin kişilikleri aile ilişkilerini etkilerken, kişilikleri de aile içinde yaşadıkları deneyimlerle biçimlenir (Andersen and Taylor, 2006: 392). Aile bir toplumsal kurum olarak yerleşik bir sosyal sistemdir ve sürekli bir değişim gösterir. Aynı zamanda da değişime dirençlidir. Hatta toplumsal değişmenin en hızlı olduğu dönemlerde bile nispeten düzenli bir yapı gösterir. Aile üzerinde çalıştığımız zaman ailenin belirli kalıplar içinde organize olduğunu ve varlığını sürdürdüğünü görürüz. Çünkü, toplumsal kurumlar hergün yeniden icat ettiğimiz şeyler değildir. Toplum içinde yaşayanlar bu kurumlara uyumlu gelişmeler sağladığı ölçüde ortaya çıkarlar. Böylece kurumlar bireylerin davranış tarzlarını şekillendirir ve yönlendirirler. Örneğin ülkemizde insanların hem eşleriyle hem de kuma veya metresleriyle aynı evde yaşamalarına veya çocukların ebeveynlerinden ayrı yerde oturmalarına müsaade edilmez. Çünkü, bu toplumun aile yapısının kurumsal etkisi böyle bir uygulamaya onay vermez. Böylece kurumlar hem aile yapısını şekillendirir hem de aileden olan beklentilerimizi belirlerler.

Aile, toplumdaki diğer kurumlarla da sıkı bir etkileşim içerisindedir. Kurumlar birbirleriyle bir sarmal oluştururlar. Bir kurumdaki değişme diğer kurumları da etkiler. Örneğin içinde yaşadığımız küresel krizi ele aldığımız zaman ekonomideki değişmelerin aileye de yansıyacağını ve bunun azalan istihdam oranlarıyla kendini gösterdiğini söyleyebiliriz. Çünkü şirketlerin krize girmesiyle ilk başvuracakları önlem işçi çıkarmak olmaktadır. Aile üyelerinin istihdam statüleri yani bir işinin olması ve onun sağladığı gelir bireyin aile içindeki pozisyonunu belirler. İşinden çıkarılan aile üyesinin geliri yok olduğu gibi bu durum onun aile içindeki sosyal statüsünü de etkiler. İşsiz kalan aile reisi, aile üyelerinin taleplerini karşılamada zorlanmasıyla aile içinde çatışmalar ve sosyal dinamiklerde değişmeler meydana gelir. Artık çocuklarının ve eşinin gözünde baba eski otorite ve statüsünü kaybedebilir. Aynı şekilde dinî değerlerdeki değişmeler de aile davranışlarını etkileyebilir. Örneğin çocuk sayısı, evlilik, boşanma, cinsel davranışlar değişen değerlerle farklılaşabilir

Evli olan çiftlerin, evlenmemiş çocuklarıyla birlikte yaşadıkları kurum olarak anlamaktadırlar. Bu, sadece aile türlerinden bir tanesidir ve çağımızda en yaygın aile türüdür. Sosyologlar bu aileye çekirdek aile adını vermektedirler. Çekirdek aile denmesinin nedeni bu ailenin merkezi veya çekirdek bir rol üstlenip daha büyük aile gruplarının oluşmasına verdiği destekten dolayıdır.

Aile içindeki akrabalık ilişkileri ve akraba sayısının (örneğin büyükanne, büyükbaba, amcalar, halalar, torunların) artması ve aynı evde oturmalarıyla ortaya çıkan aileye ise geniş aile (extended family) denilmektedir.

Çağdaş anlamda ailenin oluşabilmesi için evlilik kurumuna ihtiyaç vardır. Çiftlerin aile oluşturabilmeleri, meşru çocuklar dünyaya getirebilmeleri evlilik denilen kurumla gerçekleşir. Başka bir deyişle evlilik, çiftlerin çocuk yapmak ve yetiştirmek için karşılıklı olarak yaptıkları toplumca onaylanan bir sözleşmedir. Evlenme; karı ve kocanın birbirleri, çocukları, akrabaları ve genel olarak toplum karşısındaki haklarını, ödevlerini ve ayrıcalıklarını tanımlayan resmi kurallardan meydana gelir.

Çekirdek aile, modern sanayi toplumlarının özelliğidir. Bu toplumlarda çekirdek ailenin egemen oluşunun nedeni, mülkiyet, hukuk, bireysel mutluluk ve herkesin kendi hayatını yaşamak istemesi gibi temel toplumsal idealler; coğrafi ve toplumsal hareketlilik gibi alanlara yansıyan bireysel felsefenin gelişmesidir.

Ailenin iki boyutu vardır. Birincisi içinde doğup yetiştiğimiz ailedir (Family of orientation). Bu aile bize bir ad, kimlik ve bir miras bırakır. Örneğin annenizin adı, babanızın adı, babanızın mesleği, yaptığı iş gibi sorulara verdiğiniz cevaplar, sizin doğduğunuz aileye ilişkindir. Kimliğinizi ve ait olduğunuz yeri belirler. Bir de kendinizin evlenerek kurduğunuz bir aile vardır. Bunu kendi çabanızla oluşturursunuz. Bu aile, evlenen çiftlerin çocuk sahibi olmaları ile birlikte oluşan ailedir (Family of procreation).

• Biyolojik görev: Neslin devamını sağlamaktır.

• Ekonomik görev: Aile üyeleri gereksinimlerini aile içinde karşılamaya çalışır. Ekonomik bir iş bölümü vardır. Gelir aile reisinde toplanır.

• Koruyuculuk: Aile üyelerinin dıştan gelecek maddi ve manevi zararlara karşı korunmasıdır.

• Psikolojik görev: Aile üyelerinin davranışları, duygusallıkları, aile üyeleri arasında sevgi bağının kurulması ile ilgili bir görevdir.

• Eğitim: Eğitim ve öğretim aile içinde yapılır. Belirli bir meslek dalı için çocuk aile içinde yetişir.

• Aile boş zamanlarını değerlendirmekle görevlidir.

• Dini görev: Dini bilgileri vermek aile büyüklerinin görevleridir.

• Prestiji sağlama: Büyük aile, üyelerinin toplum içindeki statüsünü belirler. Ailenin statüsüne çocuk da zamanla ortak olur.Bu aile tipinde aile, kişilerden önce gelir. Kişinin hareketleri, içinde bulunduğu geniş ailenin kontrolündedir. Ailede yaşayan üyelerin özelliğine bağlı olarak bu aile dikey veya yatay geniş aile şeklinde olabilir.

Geniş ailenin iki önemli özel biçimi birleşik aile ve kök ailedir.

Birleşik aile (Joint Family) ana, baba, erkek çocuklarla evlenmemiş kızlar ve evlenen oğulların eşleriyle çocuklarından oluşur. Otorite en yaşlı erkektedir, mülkiyet ortaktır. Hindistan’da yaygın olarak görülen aile modelidir.

Kök aile ise (Stem Family) Frederic Le Play tarafından ortaya atılmıştır. Bu aile, ana, baba, çocuklar, evlenmiş en büyük oğul ve onun ailesinden meydana gelir. Baba ailenin reisidir. Baba öldükten sonra sorumluluk evli büyük oğula geçer. Aile bir arada oturur diğer kardeşler, evleninceye kadar büyük oğula bağlı kalırlar.

Aile, bireyin temel biyolojik karakteristiklerinin sonucu ortaya çıkan bir kurum olmasına rağmen, insanoğlu sadece biyolojik bir varlık değildir. İnsanın temel niteliği onun sosyal bir canlı olmasıdır. Bu nedenle aile, fonksiyonalist bakış açısından, toplumda diğer kurumlar tarafından başarı ile yapılmayan bazı fonksiyonlar üstlenir. Her ne kadar ailenin yerine getirdiği fonksiyonlar azalmakta, başka kurumlar tarafından bazı görevleri üstlenilmekte ise de aile yine de çok önemli bazı görevleri yerine getirir. Bu da onu evrensel yapar ve toplumda onun varlığını ve geçerliliğini üstün kılar.

Bundan 70 yıl önce William F. Ogburn, ailenin yerine getirdiği altı önemli fonksiyonu şu şekilde sıralamıştır (Ogburn and Tibbits, 1934). Bunlar;

                • Toplumsal statü sağlamak veya sosyal yerleştirmedir.

Çatışma kuramcıları ailenin toplumda önemli fonksiyonlar yüklendiğini kabul etmekte ancak her şeyi açıklıkla ortaya koymadığını ileri sürmektedirler. Çatışma kuramcılarına göre de aile önemli bir kurumdur. Ancak, aile içerisinde kapitalist topluma benzer bir biçimde birtakım eşitsizlikler söz konusudur. Kurama göre, ailede erkeğin kadın üzerinde egemen olduğu bir sistem mevcuttur. Hatta aile içinde bir güç mücadelesi söz konusudur. Genelde erkek ev işlerini yapmamakta direnmekte, kadın dışarıda çalışsa bile ev işlerini yürütme sorumluluğunu üstlenmektedir.

Sembolik etkileşim kuramcıları aile içindeki ilişkilerin değiştiğini ve yeniden tanımlanması gerektiğini savunurlar. Bu kuramcılara göre aile içerisindeki davranışları anlamak için aile üyeleri arasındaki mevcut ilişkilere ve üyelerin bu ilişkileri nasıl anlamlandırdığına bakmak gerekir. Aile içerisinde sembolik etkileşim kuramcıların kullandığı hemen tüm kavramları göstermek olasıdır. Örneğin toplumsallaşma, ayna benlik, rol alma, referans grubu ve sembolik etkileşim gibi.

                • Soy ve secere ilişkileri.

Ailenin parçalanmasının bir zamanlar en büyük nedeni ebeveynlerden birinin ölümü iken günümüzde bu olgunun nedeni boşanmalardır.

Günümüzde aile yaşamındaki en büyük değişikliklerden biri tek ebeveynli ve genelde kadının aile reisi olduğu ailelerin sayısının giderek artmasıdır. Amerika’da doğan çocukların büyük bir kısmı yaşamlarının bir bölümünü tek ebeveynle geçirmek durumundadırlar. Özellikle Afrika kökenli Amerikalı ve İspanyol kökenli Amerikalı ailelerde bu çok daha yaygındır. Esasında Amerika’da her türlü ırklar arasında tek ebeveynli aileler görülmektedir (Fields and Casper, 2001). Bunun iki temel nedeni bulunmaktadır. Birincisi evlilik dışı doğan çocuklar, ikincisi ise boşanma oranlarındaki artıştır.

Bireysel nedenlerin başında, erken yaşta evlenmeler gelmektedir. Erken yaşta evlenme erken boşanmalara neden olmaktadır. İkinci olarak evlilik süresinin uzunluğu bir faktördür. Yani uzun yıllar beraber yaşama, boşanma oranlarını olumlu yönde etkileyip çiftlerin boşanmalarını engellemektedir. Yaşam sürelerindeki artış da boşanmalarda etkili olabilmektedir veya evliliğin süresine etki edebilmektedir. Eşlerden birinin ölümüyle ortaya çıkan parçalanmaların yerini bugün erken boşanmalar almaktadır.

Osmanlı toplumunun geleneksel ataerkil geniş ailesi, Atatürk devrimlerinin değiştirmeyi amaçladığı kurumlardan biridir. Osmanlı aile hukuku da şeriata dayalı Mecelle tarafından düzenlenmiş idi. Mecelle, erkeğin çok eşli evliliğine izin veren ve kadına özgürlük tanımayan bir yapıya sahipti. Erkek, evliliğin başı idi ve istekleri tartışılmazdı. Türkiye’de kadınların yasalar karşısında erkeklerle eşit kabul edilmesine dönük gelişmelerin, bugün kadın hakları konusunda oldukça gelişmiş Batılı ülkelerden çok önce başladığı bilinen bir gerçektir. Kanun önünde kadın ve erkeklerin eşit kabul edilmesini ön gören 1924 Anayasası’ndan başlayarak, 1926 yılında Medeni Kanun’un kabulüyle de evlilikten miras haklarına kadar pek çok konuda Türkiye Cumhuriyeti kadınlara döneme göre büyük haklar tanımıştır.

                 • Beşik kertmesi,

                • Levirat ve Sorarat’tır.

Çoğumuz grup denildiği zaman belirli sayıda insanın gevşek bir biçimde oluşturduğu insanları anlarız. Örneğin beş kişinin bir asansörü paylaşması, yüzlerce insanın bir sanatçının konserini izlemesi gibi. Ancak sosyolojik anlamda grup bu değildir. Grup üyeliğini paylaşan insanlar arasında birliktelik duygusu, ortak amaçlar, kollektif normlar, doğrudan ve dolaylı bir iletişim, paylaşılan hak ve yükümlülükler yer alır.

Grup konusunda en önemli nokta, grup üyelerinin birbirlerine karşı duydukları aidiyettir. Bu karakteristik, grubu tesadüfen bir araya gelmiş yığınlardan ayıran en önemli noktadır. Böylece grup üyeleri arasında belirli ilişkiler bulunan ve belirli bir sürekliliği olan insanlardan meydana gelir. Yığın ise birbirleriyle bir ilişkide bulunmayan, kendini o gruba bağlı hissetmeyen, aidiyet duygusu olmayan, geçici bir nedenle bir araya gelmiş insanlardır.

Grup sosyolojideki en önemli kavramlardan biridir. Bu nedenle sosyologlar birçok grup çeşidinden söz ederler. Bunlar; birincil ve ikincil grup, iç ve dış grup, referans grubu ve elektronik etkileşim gruplarıdır.