Yargılama Harçlarında Yükümlülük

VUK 8. madde gereğince mükellef (yükümlü), vergi kanunlarına göre kendisine vergi borcu terettübeden (yüklenen) gerçek veya tüzel kişidir. O hâlde yargı harçları bakımından harç yükümlüsünü ararken önce Harçlar Kanunu’na bakılacak sonra özel bir yasa düzenlemesinin bulunup bulunmadığına bakılması gerekecektir.

Genel anlamda harç tanımından hareket edildiğinde yarı kamusal nitelikteki bölünebi­lir kamu hizmetlerinden faydalanmak isteyen kişinin bu hizmetin karşılığını ödemesi gerekmektedir. Kamu maliyesi tanımından bakıldığında harcın yükümlüsü harca tabi bir hizmeti talep edip kendi menfaatine bir fayda bekleyen kişi olarak tanımlamak da mümkündür.

Kişilerin kendi aralarında yapacakları sözleşmeler ile harç ödeme yükümlülüklerini belirlemeleri müm­kündür. Ancak kanunla açıkça kabul edilen hâller hariç olmak üzere, mükellefiyete veya sorumluluğuna ilişkin kişiler arasında akdedilecek özel sözleşmeler ile mükellefin değiş­tirilmesi alacaklı idareyi bağlamayacaktır.

Mükellefiyeti etkilenen hukuk bakımından;

• Harca tabi işlemleri sadece hizmeti talep edenlerin hukukunu etkileyenler ve
• Harca tabi işlemi talep edenlerin dışındaki kişilerin de hukukunu etkileyenler olarak ikiye ayırabiliriz.

Sadece harca tabi işlemi talep eden kişilerin hukukunu etkileyen işlerle ilgili harçlar:

• Noter harçları
• Konsolosluk harçları
• Pasaport, Vize, İkamet Tezkeresi ve Dışişleri Bakanlığı Tasdik Harçları ve Yabancı­lara Verilecek Çalışma İzin Belgesi Harçları
• İmtiyazname, Ruhsatname ve Diploma Harçları ile Trafik Harçlarıdır.

Harca tabi işlemi talep edenlerin dışındaki kişilerin de hukukunu etkileyen işler ile ilgili harçlar ise:

• Yargı Harçları
• Vergi Yargısı Harçları
• Tapu ve Kadastro Harçları ile
• Gemi ve Liman Harçlarıdır.

Bu harçları da kendi içerisinde harca tabi hizmet ile anlaşmalı etkilenen haklar ve hük­mi (istek olmaksızın) etkilenen haklar olarak ikiye ayırabiliriz. Anlaşmalı etkilenen haklar ile ilgili harçlar:

• Tapu ve Kadastro Harçları ile
• Gemi ve Liman Harçlarıdır.

Bu harçlara tabi bir hakkın başkasına geçmesi için gerekli olan kamu hizmeti tarafların rızası ile gerçekleşmektedir. Öyle ki, bu harçlara tabi hizmetin verilebilmesi her iki tarafın rıza ve istemine bağlıdır.

Bu iki harcın en önemli özelliği kanun ile harç yükümlülüğünü bir tarafa yük­leme sözleşmesi yapabilme hakkıdır. İşleme taraf olanlardan birisi yapacakları sözleşme ile harç yükümlülüğünden kurtulabilecektir. Yapılacak bu sözleşmelerdeki mükellefiyet değişiklikleri, harcı alacak olan idareyi de bağlayacaktır. Bu işlemler tamamlandığında harcın eksik alınmış olduğu tespit edilmiş olduğunda VUK hükümleri dahilinde idarece, ikmalen veya resen yapılacak tarhiyatlarda taraflar arasındaki sözleşme vergi idaresini de bağlayacaktır.

Bazı harca tabi işlemler ise rızası olmaksızın başkasının hukukunu etkileyecek niteliktedir. Diğer bir ifade ile bu harçlara tabi hizmetlerin amacı başkasının hukukunu zorla etkileme amacına yöneliktir. Bunlar ise;

• Yargı harçları ile
• Vergi yargısı harçlarıdır.

Harçlar Kanunu’nun 11. maddesinde yargı harçlarının mükellefi (yükümlüsü) düzenlen­miştir. Genel olarak yargı harçlarını davayı açan veya harca mevzu olan işlemin yapılma­sını isteyen kişiler ödemekle yükümlü tutulmuştur.

Yargı harçları,

• Mahkeme harçları,
• İcra ve iflas harçları
• Ticaret sicili harçları, olmak üzere üç ana grup ile
• Diğer yargı Harçları altında bu yukarıdaki hizmet grupları için ortak harca tabi işlemler olarak düzenlenmiştir.

Tek taraflı, bir hukuku etkileyen ticaret sicili harçları ile çekişmesiz yargı işlerinde har­cın yükümlüsü harca konu işlemi talep eden kişiler olacaktır. Çekişmeli davalarda mahke­me harçları ile icra harçlarında harca tabi hizmetin başlaması veya yürütülmesi için harç öncelikle işlemin yapılmasını isteyen tarafından ödenecektir. Hizmet sonunda verilecek hükmi veya icrai karar ile bakiye harçların ödenmesinden aleyhine hizmet talep edilen mükellef hâline gelecektir.

Hükmi veya icrai kararlar başvuran tarafından daha önce ödenmiş olan harçların mükellefi aleyhine hizmet talep eden hâline getirmezler. Bu kararlar ödenmiş olan harçlar bakı­mından hizmet talep eden için aleyhine hizmet talep edene rücu hakkı verecektir.

Hizmet talep edenin daha önce ödediği harcın, aleyhine işlem talep edilen üzerine yüklenmesi haksız fiil sorumluluğunun bir yansıması olarak karşımıza çıkmaktadır. Bir hakkı kendiliğinden tam ve süresiz olarak teslim etmesi gereken bir kişinin bu yükümlü­lüklerini yerine getirmemesi haksız fiil teşkil etmektedir. Türk Borçlar Kanunu’nun (TBK) 49. maddesinde haksız fiil sorumluluğuna yer verilerek kusurlu ve hukuka aykırı bir fiille başkasına zarar veren, bu zararı gidermekle yükümlü tutulmuştur.

Hizmeti talep eden harç ödeme yükümlülüğünden sonrası için kurtulmaktadır. İşlem sonrasında verilecek karar ile har­ca tabi işlemi talep eden daha önce ödemiş olduğu harçları, hizmeti sunan devletten değil aleyhine işlem talep edilen ta­raftan alacaktır.

Harca tabi işlem eğer harçtan muaf tutulmuş kişiler aleyhine tesis edilmiş ise o zaman işlemi talep eden daha önce ödemiş olduğu harcı devletten iade alabilecektir. Bunun en tipik örneğini aleyhine hüküm kurulması istenen karşı tarafın harçtan muaf olduğu vergi yargısı harçlarında görmekteyiz.

Vergi yargısı harcının, yargı harcından temel farkı ise yargı harcında başvuranın talebi red olunduğunda karar ve ilam harcı hizmetin amaca hasıl olmaması nedeniyle nispi değil maktu olarak hesapla­nırken, vergi yargısı harcında nispi olarak hesaplanmaktadır.

Yargılama harçlarında mükellefi belirlerken sadece kanunun mükellefi belirleyen mad­deleri değil aynı zamanda ilgili (1) ve (3) sayılı tarifeleri de dikkate almak gerekmektedir.

Yargılama harçları bakımından nihai mali yükümlülüğü ortaya koyabilmek bakımından usul düzenlemeleri olan;

• Hukuk yargılamasının tabi olduğu kuralları ihtiva eden Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nu (HMK),
• İdari yargı ve vergi yargısının tabi olduğu kuralları ihtiva eden İdari Yargılama Usulü Kanunu’nu (İYUK) ile
• İcra ve iflas işlemlerinin tabi olduğu kuralları ihtiva eden İcra ve İflas Kanunu’nu (İİK) incelemek gerekmektedir.

Herhangi bir istek olmaksızın resen yapılacak işlemlere ait harçlar, aksine hüküm yok­sa, lehine işlem yapılan kişilerden alınacaktır.

Vergi yargısı da İYUK hükümlerine tabi olmakla birlikte vergi davaları yargı harçları dışında tutulmuştur.

Vergi yargısı harçlarında mükellef, iptali istenen vergilendirme işlemi ile ilgili kanunda yer alan vergi mükellefi olacaktır. Vergi yargısında başvurma harcının mükellefi dava açan vergi mükellefidir.

Harçlar Kanunu’nun 56. maddesinde yer alan vergi mahkemelerince verilen nihai kararlar üzerinden alınan nis­pi ve maktu harçlar (Başvurma harcı hariç) bölge idare mahkemelerince veya Danıştay’ca mükellef lehine karar verilmesi hâlinde mükellefçe kazanılan miktar üzerinden, “kesin kararın tebliği tarihinden itibaren bir yıl içinde geri verilir veya istek üzerine vergi borcu­na mahsup edilir” hükmü ile harcın iadesini düzenlemiştir. Bu hükümden davanın davacı lehine dönmesi hâlinde harcın iade edileceği anlaşılmaktadır.

Harçlar Kanunu’nun 55. maddesinde ise nispi ve maktu harçların, ih­barname esasına göre, ihbarnamenin tebliği tarihinden itibaren 1 (bir) ay içinde ilgili ver­gi dairesine ödeneceğine yer verilmiştir.

Karar ve ilam harcı niteliğindeki maktu harç ile nisbi harcın mükellefi açtığı davada aleyhine hüküm verilen davacıdır.

Rücu etmek demek daha önceden yüklenilen mali yükün başkasına aktarılarak bu yük­ten kurtulma anlamına gelmektedir. Rücu hakkı kavramı yeni düzenlemelerde “dönme hakkı” olarak değiştirilerek, kişiyi yük altına sokan anlaşma hükümlerinden sözleşmeden dönerek kurtulması anlamına da gelmektedir. Rücu hakkı genel olarak TBK 49. maddesi çerçevesinde yükün nakledilerek yük nedeniyle oluşan maddi zararı gidermektir.

HMK’de sadece celse harcı ile karar ve ilam harcı yargılama giderleri arasında sayılmıştır. Mahkeme harçlarından olan başvuru harcı ile yine bir tür başvuru harcı olan tem­yiz, istinaf ve itiraz harçları yargılama giderleri arasında sayılmamıştır. O hâlde HMK uy­gulamasında yargılama giderleri denildiğinde sadece celse harcı ile karar ve ilam harcının anlaşılması gerekmektedir.

HMK 326. maddesi gereğince kanunda yazılı hâller dışında, yargılama giderlerinin, aleyhine hüküm verilen taraftan alınmasına karar verilecektir, eğer davada iki taraftan her biri kısmen haklı çıkarsa mahkeme, yargılama giderlerini tarafların haklılık oranına göre paylaştıracaktır. Aleyhine hüküm verilenler birden fazla ise mahkeme yargılama giderle­rini, bunlar arasında paylaştırabileceği gibi, müteselsilen sorumlu tutulmalarına da karar verebilir.

Dava açıldıktan sonra dava konusuz kalabilir, bu nedenle davanın esası hakkında bir karar verilmesine gerek bulunmayan hâllerde, hakim, davanın açıldığı tarihteki tarafların haklılık durumuna göre yargılama giderlerini HMK 331. madde gereğince takdir ve hük­medecektir.

Yargılama işlemini sonlandıran feragat veya kabulde harçlardan sorumluluk kabul veya feragat beyanında bulunan taraf, davada aleyhine hüküm verilmiş gibi değerlendiri­lecek ve feragat eden veya kabul eden üzerine yüklenecektir (HMK 312). Feragat ve kabul, talep sonucunun sadece bir kısmına ilişkin ise yargılama harçlarından mahkumiyet diğer bir ifade ile yükümlülük de ona göre belirlenecektir.

Taraflar sulh sözleşmesini hükme bağlat­mak isterler ise yapılan anlaşmada yer alan ve harcın kimin tarafından ödeneceğine dair anlaşma, HMK 26. madde gereğince hakimin tarafların talep sonuçlarıyla bağlı olması ilkesi gereğince hakimi de bağlayacak ve yargılama giderine re’sen değil sözleşmeye göre karar verecektir.

Taraflar mahkemeden sulh koşulları konusunda bir karar vermesini istemezler ise HMK 315. maddesi gereğince o zaman mahkemece “karar verilmesine yer olmadığına” karar verilecek ve mahkemece bir değere hükmedilmediği için HMK 331. maddesi ve (1) sayılı tarife gereğince sadece maktu karar ve ilam harcını tarafların durumuna göre kimin ödeyeceğine hükmedilecektir.

Harçlar Kanunu’nda mükellef olarak tanımlanan “işlemin yapılmasını isteyen kişi” HMK 120. maddesine göre yargı harçları bakımından “davacı”dır. Buna göre davacı, yar­gılama harçlarını dava açarken mahkeme veznesine yatırmak zorundadır.

İYUK 2. maddesinde idari davalar, idari işlemler hakkında yetki, şekil, sebep, konu ve maksat yönlerinden biri ile hukuka aykırı olduklarından dolayı iptalleri için menfaatleri ihlâl edilenler tarafından açılan iptal davaları, idari eylem ve işlemlerden dolayı kişisel hakları doğrudan muhtel olanlar tarafından açılan tam yargı davaları ile kamu hizmetle­rinden birinin yürütülmesi için yapılan her türlü idari sözleşmelerden dolayı taraflar ara­sında çıkan uyuşmazlıklara ilişkin davalar olarak tanımlanmıştır.

İdari davalar bakımından da yargı harçları hukuk mahkemelerinde görülen davalar gibi dikkate alınacaktır.

İcra işlemleri harçları başvuru, sonuçlandırma (yerine getirme ve tahsil) ve yönetim şek­linde üç konuda harca tabi tutulmuştur.

Kural olarak icra işleminin yapılmasını isteyen kişiler icra harçlarını ödemekle yükümlüdürler.

İcra harçları bakımından İİK’deki özel hüküm gereğince borçlu, harçların esas mükellefi olmaktadır. Buna karşın, işlemi talep eden alacaklı ise bu harçların ödenmesinden Harçlar Kanunu’nun 53. maddesi gereğince sorumlu olacaktır. Alacaklının ödeme sorum­luluğu, tahsilat ile birlikte sona ermektedir.

İcraya itiraz edilmesi nedeniyle takip durması hâlinde veya açılacak iti­razın iptali veya itirazın kaldırılması davaları sonucunda işlemi isteyenin haksız çıkması durumunda harçlar ödeme yapan üzerinde kalacak ve mükellefi durumuna gelecektir.

Vazgeçilen alacaklar bakımından genel kural devreye girerek icra takibinden vazgeçen alacaklı tahsil harcının mükellefi hâline gelecektir.

İflas ve konkordato harçları bakımından da kural, işlemin yapılmasını isteyen kişilerin bu harçları ödemekle yükümlü olmasıdır.

İcra dairelerindeki işlemdeki tarafların alacaklı ve borçlu oldukları dikkate alındığında bu harcın mükellefi alacaklı olarak ortaya çıkmaktadır.

Harçlar Kanunu’nun 14. maddesi ile erler ve ihtiyaçları Devlet tarafından üstlenilen ve karşılanan onbaşı ve çavuşlar adliye işlemlerinden ötürü harçtan muaf tutulmuşlardır. Profesyonel nitelikte uzman onbaşı ve çavuşlar bakımından bu muafiyet uygulanmaya­caktır. Bu muafiyet bu görevler devam ettiği sırada doğacak harçlar ile sınırlıdır.

Harçlar Kanunu’nun 123. maddesinde özel kanunlarla harçtan muaf tutulan kişilerle, istisna edilen işlemlerden harç alınmaz, uygulaması ile diğer kanunlarla harçlar konu­sunda muafiyet ve istisna düzenlenebileceğine yer verilmiştir.