CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK ŞİİRİ

Garip Hareketi veya Birinci Yeni fiiiri, Orhan Veli Kan›k (1914-1950), Oktay Rifat Horozcu (1914-1989) ve Melih Cevdet Anday (1915-2002)’›n birlikte bafllatt›klar› fliir ak›m›n›n ad›d›r. S›kl›kla “Orhan Veli ve arkadafllar›” ifadesinin bu hareket için kullan›ld›¤› da görülür ki, bu söyleyiflten Orhan Veli’nin bu yeni fliir anlay›fl›nda di- ¤er iki arkadafl›ndan daha çok hareketin öncüsü olarak görüldü¤ü sonucu ç›kar›- labilir. K›sacas›, ayn› yafllarda ve okul arkadafll›¤›yla bafllayan dostluklar›ndan ortak bir fliir, edebiyat anlay›fl› ortaya koymufl olan bu üç genç, Cumhuriyet dönemi Türk fliirinde bir dönüflümün bafllang›ç noktas›n› oluflturmufllard›r.

Orhan Veli ve arkadafllar›n›n bu tutumu yaln›zca içerikle s›n›rl› kalmad›. fiiir üzerine yazd›klar› yaz›larda ve söyleflilerde “eskiye ait olan her fleye karfl› ç›kmak” ifadesiyle özetlenebilecek bir tav›r tak›nd›lar.

S›kl›kla “Orhan Veli ve arkadafllar›” ifadesinin bu hareket için kullan›ld›¤› da görülür ki, bu söyleyiflten Orhan Veli’nin bu yeni fliir anlay›fl›nda di- ¤er iki arkadafl›ndan daha çok hareketin öncüsü olarak görüldü¤ü sonucu ç›kar›- labilir.

Orhan Veli’nin 1938’de yay›mlad›¤› “Kitabe-i Seng-i Mezar” fliiri alayla karfl›lanan, elefltirilen bir metin olmufltur. Bu fliirde s›radan bir insan tipi olan “Süleyman Efendi”nin ve özellikle onun “nas›r”›n›n konu edinilmifl olmas› tuhaf karfl›lanm›flt› r.

Garipçiler “flairâne” olarak niteledikleri bu türden kelimelerden özellikle kaç›nm›fllar, fliirsel bir de¤er tafl› mayan, bu bak›mdan da fliir dili içerisinde y›pranmam›fl oldu¤unu düflündükleri kelimeleri fliirin malzemesi yapmaya çal›flm›fllard›r. Bunun ise birinci yolu olarak günlük konuflma dilinin söz varl›¤›na baflvurmak olmufltur. Böylece Türk fliirinde, fliir dili ile günlük hayat›n ola¤an ögeleri birlefltirilmifltir.

Türk fliirinin önüne yeni bir yol açm›fl oldu. Hatta bir daha geri dönülemeyecek bir noktaya getirdi

Orhan Veli ve arkadafllar› getirdikleri fliir anlay›fl› ile kendilerinden önce fliire bafllayan flairleri etkiledikleri gibi, 1940-1950 aras›nda yazan kendi kuflaklar›ndan flairler üzerinde de etkili olmufllard›r. Öncekilerden Garip etkisine girenler aras›nda özellikle heceden serbest fliire geçifl noktas›nda Cahit S›tk›, Ziya Osman, Tanp›nar gibi flairler gösterilebilir. Kendi kuflaklar›ndan Cahit Külebi, Sabahattin Kudret, Necati Cumal›, Rüfltü Onur, Muzaffer Tayyip Uslu; 40 Kufla¤› Toplumcu Gerçekçilerinden R›fat Ilgaz, Suat Tafler, Ömer Faruk, Garip fliir anlay›fl›ndan de¤iflen oranlarda etkilenmifl flairlerdir.

Garip Hareketi veya Birinci Yeni Şiiri, Orhan Veli Kanık (1914-1950), Oktay Rifat Horozcu (1914-1989) ve Melih Cevdet Anday (1915-2002)’ın birlikte başlattıkları şiir akımının adıdır. Sıklıkla “Orhan Veli ve arkadaşları” ifadesinin bu hareket için kullanıldığı da görülür ki, bu söyleyişten Orhan Veli’nin bu yeni şiir anlayışında diğer iki arkadaşından daha çok hareketin öncüsü olarak görüldüğü sonucu çıkarılabilir. Kısacası, aynı yaşlarda ve okul arkadaşlığıyla başlayan dostluklarından ortak bir şiir, edebiyat anlayışı ortaya koymuş olan bu üç genç, Cumhuriyet dönemi Türk şiirinde bir dönüşümün başlangıç noktasını oluşturmuşlardır.

Orhan Veli’nin 1938’de yayımladığı “Kitabe-i Seng-i Mezar” şiiri alayla karşılanan, eleştirilen bir metin olmuştur. Bu şiirde sıradan bir insan tipi olan “Süleyman Efendi”nin ve özellikle onun “nasır”ının konu edinilmiş olması tuhaf karşılanmıştır. Çünkü o güne kadar edebiyatın ve özellikle de şiirin konusu yapılan insan tipi, kahramanlaştırmaya, yüceltilmeye uygun düşen özellikler taşırdı. şiirde işlenen duygular ve konular bu yüceltilme işlemine uygun olmalıydı.

Birinci Yeni şairlerinin ürünleri, 1945 yılı dönüm noktası alınarak öncesi ve sonrası diye iki dönemde ele alınabilir. Buna göre ilk dönemleri diyebileceğimiz 1937-1945 arasında yazmış oldukları şiirlerinde yapıyı genellikle şu tekniklerle kurmaktadırlar:

Öyküleme (tahkiye, narration) şiir içerisinde bir olay veya durumu anlatma demektir. Yeni Türk edebiyatında hemen akla gelen şiir içerisinde öyküleme örnekleri olarak Tevfik Fikret’in “Balıkçılar”, Mehmet Âkif’in “Küfe”, “Seyfi Baba” gibi manzumeleri gösterilebilir. Şiirde öyküleme, anlatılan olay veya durumun ögelerini şiir dilinin gerekleri çerçevesinde titiz eksiltmelerle gerçekleştirilerek, öykü türünden uzaklaşır. Bu konuya Orhan Veli’nin “Kitabe-i Seng-i Mezar”, “Montör Sabri” gibi şiirleri örnek verilebilir.

Orhan Veli’nin Şubat 1945 yılında yayımladığı Vazgeçemediğim kitabı, içinde bulunan “İstanbul Türküsü” başlıklı şiir dolayısıyla Garip hareketinin dönüm noktası kabul edilmiştir. Bu şiirden sonra Orhan Veli belirgin bir biçimde halk şiiri ögelerini kullanmaya başlamıştır. Nitekim 1946’da yayımladığı Destan Gibi kitabında bulunan “Yol Türküleri” başlıklı uzun şiirde kullanılan halk türküleri, daha sonra yazdığı “Pireli şiir”, “Gelirli şiir”, “Delikli şiir” gibi metinlerinde görülen halk şiiri kafiye anlayışları ve söyleyiş özellikleri dikkati çeker.

Garip Önsözü olarak da bilinen poetik yazının içerdiği görüşleri şu maddeler halinde ele almak mümkündür: (…) Şiiri en saf, en basit halde bulmak için insan tahteşşuurunu karıştırma ameliyesi”nin Sembolistlerin kabul ettiği gibi içimizdeki bir takım gizli tellere dokunma ya da Valery’nin yaratıcı faaliyeti açıkladığı “gayri şuurda olma” görüşü ile karıştırılmaması gerekir. Bu konuda bizim arzumuza en çok yaklaşan sanat akımı Sürrealizm’dir. Otomatizm yöntemi sadece bir çıkış noktasıdır. Sanatçının ustalığı bilinçaltının doğallığını, saflığını kendi yetenek ve çabası ile taklit etmedeki başarısına bağlıdır.

Şiir, kelime ve mısralardan oluşan bir bütündür. Gerçekte güzel olan kelime ya da mısra değildir, sözcüklerin aralarında kurdukları anlamsal bağlantılar ve böylece oluşan organik bütünlüktür. Fakat ne yazık ki şiir geleneğinde kelimeler söyleniş tarzlarını, kullanılış şekillerini de beraberinde getirmektedir. Eski şiirin bir özelliği de kelimelerin belirli biçimlerde söylenebilmesi, kendi edalarını kendilerinin belirlemiş olmasıdır. Bunun adı ise “şairâne”dir. Söz konusu edayı getiren sözcüklerden oluşan sözlükten kurtulmadıkça şairâneden kurtulmaya da imkân yoktur.

Yirminci yüzyıl modernizmin çağıdır. Kaynaklarda pek çok ve farklı özellikleri ile tanımlanan modernizmin sanat ve edebiyatta Sembolizm sonrası akımları karşılamak için kullanıldığı görülüyor. Dadaizm, Empresyonizm, Ekspresyonizm, Sürrealizm, Fütürizm vd. Sembolizm sonrası sanat akımlarının ilk belirgin özelliği ise genellikle iki dünya savaşı arasındaki bunalım dönemine ait olmanın getirdiği eleştirel tutumdur. Bunlar arasında yukarıda kısaca tanıttığımız Sürrealizm, Garipçilerle ilişkilendirilmiştir. Ancak Garip şairlerinin bütün şiirlerinde bu akımın bütün özelliklerini izledikleri söylenemez. Bununla birlikte özellikle ilk çıkışlarındaki geleneğe tümüyle karşı olan tavırları onları Türk edebiyatında modernist atılımın öncüsü yapmaktadır.

Oldukça genç bir yaşta (36) ölen Orhan Veli ve Oktay Rifat ile Melih Cevdet, Türk şiirinin akışını değiştirmişlerdir. Bunu öncelikle Ahmet Hâşim ve Hececi şiir olmak üzere kendilerinden önceki şiir anlayışını yıpratarak gerçekleştirmişlerdir. Özellikle Orhan Veli gerek Garip Önsözü'nde gerekse şiirlerinde, Hâşim şiirinin parodisini yaparak, Hececi şairlerin sözcük seçimi ve konuşma dilinden ayrı, kitabî söz dizimini eleştirerek Türk şiirinin önüne yeni bir yol açmış oldu. Hatta bir daha geri dönülemeyecek bir noktaya getirdi. Şiirin ayrılmaz ögeleri olarak kabul edilen bütün sanatları reddetmesi, şiirin özü, gerçek şiirin ne olduğu konusu ile karşı karşıya bıraktı şiir ortamını. Bütün bunlar döneminde yarattığı tartışmalı ortamın dışında ve sonrasında Türk şiirinin akışına yön verecek çıkışlardı. Nitekim ne kendisinden önceki kuşağa mensup Hececi şairlerden Cahit Sıtkı, Ziya Osman, Tanpınar gibi şairlere yaptığı etki, ne de kendi kuşağından birçok şair üzerinde (özellikle 1940-1946 yılları arasında yazdıklarında açıkça görülen) etki o kadar önemlidir. Asıl 1950 sonrası yaşanacak açılım için meydanı temizlemesi önemlidir. Gerçekten de İkinci Yeni diye adlandırılacak şiir akımı varlığını büyük ölçüde Orhan Veli ve arkadaşlarının şiirine borçludur.

Orhan Veli ve arkadaşları getirdikleri şiir anlayışı ile kendilerinden önce şiire başlayan şairleri etkiledikleri gibi, 1940-1950 arasında yazan kendi kuşaklarından şairler üzerinde de etkili olmuşlardır. Öncekilerden Garip etkisine girenler arasında özellikle heceden serbest şiire geçiş noktasında Cahit Sıtkı, Ziya Osman, Tanpınar gibi şairler gösterilebilir. Kendi kuşaklarından Cahit Külebi, Sabahattin Kudret, Necati Cumalı, Rüştü Onur, Muzaffer Tayyip Uslu; 40 Kuşağı Toplumcu Gerçekçilerinden Rıfat Ilgaz, Suat Taşer, Ömer Faruk, Garip şiir anlayışından değişen oranlarda etkilenmiş şairlerdir. Üstelik bu etkinin dolaylı biçimde daha geniş bir çevreyi kuşattığını söylemek de aşırı bir iddia olmaz. Ayrıca asıl kalıcı ve olumlu etkisi, yukarıda belirtildiği gibi, İkinci Yeni şiir akımının ortaya çıkışına zemin hazırlamış olmaktır.

Garip Hareketi veya Birinci Yeni Şiiri, Orhan Veli Kanık (1914-1950), Oktay Rifat Horozcu (1914-1989) ve Melih Cevdet Anday (1915-2002)’ın birlikte başlattıkları şiir akımının adıdır. Sıklıkla “Orhan Veli ve arkadaşları” ifadesinin bu hareket için kullanıldığı da görülür ki, bu söyleyişten Orhan Veli’nin bu yeni şiir anlayışında diğer iki arkadaşından daha çok hareketin öncüsü olarak görüldüğü sonucu çıkarılabilir.

Birinci Yeni şairler şiirlerinde dizeyi geleneksel işlevden koparmayı amaçlamıştır.