CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK ŞİİRİ

Cumhuriyet döneminin öncesinde şiire başlayan şairleri; şiir zevki Tanzimat ve Edebiyat-ı Cedide topluluğu süreçlerinde edinenler, II. Meşrutiyet’ten sonra ve özellikle Millî edebiyat anlayışı doğrultusunda şiir yazanlar ile Mehmet Âkif, Yahya Kemal ve Ahmet Hâşim’den oluşan kurucu kişiliklerin oluşturduğu üç öbekte toplamak mümkündür.

Birkaç defa basılan Azab-ı Mukaddes (1924, 1949, 1959) şairi Neyzen Tevfik (1879-1953) ile Âyine-i Devran1924), Mâhitâb (1924) ve Ağaç Kasidesi (1947) adlı kitaplarıyla Halil Nihat Boztepe (1882-1949)’yi hiciv türünün bu dönemdeki dikkati çeken şairleri olarak anmak gerekir.

Dergâh dergisi Cumhuriyet dönemi Türk şiirinin oluşumunda hem Anadolu’ya yönelen yeni bir kültür milliyetçiliği anlayışını telkin etmesi bakımından; hem Yahya Kemal ve Ahmet Hâşim’in “saf şiir” noktasında birleşen anlayışları bakımından, hem de modern-mistik duyuş tarzını besleyen felsefe çevirileri, tekke edebiyatı örnekleri bakımından “mektep” işlevi görmüş bir yayın organıdır.

Dergâh dergisi Kurtuluş Savaşı’nı destekleyen yayın politikasının yanı sıra düşüncede Anadolu Türklüğünün tarih içerisindeki macerasını, kültürel ve manevi değerlerini arayan bir milliyetçilik anlayışını; edebiyatta yaşayan dille, mistik-modern duyarlılığı taşıyan “saf şiir” (öz şiir) anlayışını savunmuştur.

Hece veznini Cumhuriyet’in hemen öncesinde Türk şiirinin hâkim vezni haline getirmişlerdir.

Sade Türkçenin edebiyat, şiir dili haline gelmesini sağlamışlardır

Hecenin bu ilk kuşağının konu dağarcığı çeşitlilik göstermesine karşın derinlik taşımaz

Fakat dilin sadeleşmesi, nazım biçimlerindeki genişleme, temalardaki çeşitlilik onların güçlü bir akım veya grup oluşturdukları anlamına gelmez.

Dörtlük gibi dize kümelenişlerine bağlı kalmadılar. Hatta görsel şiir denebilecek türden şiirlerin yanı sıra, beyitler halinde hikâye anlatan şiirler yazdılar.

Hecenin II. Kuşağı diye adlandırılması gereken öbeğin en önemli temsilcileri Ahmet Hamdi Tanpınar (1901-1962), Ahmet Kutsi Tecer (1901-1967), Necip Fazıl Kısakürek (1905-1983), Ahmet Muhip Dıranas (1908-1980), Cahit Sıtkı Tarancı’dır (1910-1956). İkinci öbek Memleket Edebiyatı başlığı adı altında ele alınacak olan şairler, üçüncü öbek ise Ercüment Behzat Lav (1903-1984) ve Nazım Hikmet gibi hem biçim bakımından yenilikler getiren hem de içerikte döneminin eğilimlerinden ayrılan şairlerden oluşur.

Cumhuriyet’in kuruluşunun hemen öncesinden itibaren ise kimlik oluşturucu bir olgu olarak, İslamcılık, Osmanlıcılık ve Turancılık anlayışlarına tepki biçimini almıştır. Buna göre Anadoluculuk, din ve soy etkenlerinin dışında Anadolu’nun maddî ve manevi gerçekliğini esas alan bir ulusçuluk biçimidir. I. Dünya Savaşı ve Mütareke dönemlerinde Hilmi Ziya Ülken tarafından savunulan bu düşünce az çok farklılıklarla Ziyaettin Fahri, Remzi Oğuz Arık ile sürdürülür. Nurettin Topçu ise Anadoluculuk düşüncesine felsefi ve mistik bir nitelik kazandırmıştır. Bu düşüncenin temsilcilerinden Arık, Topçu gibi düşünürlerin din ve ırk etkenlerinden birini veya ikisini birden Anadolu kavramının içeriğini oluşturan faktörlerin dışında görmemişlerdir. Bu görüşlerle ilgisi olmayan ve Anadolu’yu Batı hümanizmasının kaynağı olarak gören bir başka Anadoluculuk düşüncesi ise “Mavi Anadoluculuk” adıyla anılan ve edebiyatta Halikarnas Balıkçısı, Azra Erhat, A. Kadir gibi isimlerle temsil edilen anlayıştır.

Memleket edebiyatı şiir anlayışına karşı çıkarak bir araya gelen genç şairlerin oluşturduğu Yedi Meşale toplaşması kısa ömürlü edebiyat etkinliklerinden birisi olarak kalmıştır.

Yedi Meşaleciler arasında yer alan Ziya Osman Saba, konuşma diliyle örtüşen üslubu ve huzur veren imgeleriyle topluluğun, çağdaş Türk şiirinde kendisine özgü yer edinebilen tek adıdır.

Tanzimat’tan beri oluşa gelen bütün yeni edebiyat hareketleri gibi Cumhuriyet’ten sonraki Türk şiirinin ilk özelliği de, eskiyi reddederek yerine yeninin konulması çabaları olmuştur. Batı şiirinin geçtiği yolun daha yakından izlenmesi, modern estetik anlayışlarının çeşitlenerek yerleşmesi, yeninin içerisinde eskinin klasikleşmiş öğelerinden nelerin alınıp tekrar değerlendirilebileceği kaygıları, halk edebiyatının, folklorik öğelerin bu yeni zevk ve estetik içerisinde yeniden yorumlanması bu sürecin belirleyenleri olmuştur.

Cumhuriyet’ten önce şiir alanında yer edinmiş olup da bu dönemde de şiir yazmaya devam eden şairleri üç grupta ele almak mümkündür. Şiir zevkini 1900’den önce, yani Tanzimat ve Servet-i Fünûn süreçlerinde edinen Abdülhak Hâmid Tarhan (1852-1937), Ali Ekrem Bolayır (1867-1937), Cenap Şahabettin (1870-1934), Hüseyin Sîret Özsever (1872-1959), Sâmih Rifat (1874-1932), Faik Âli Ozansoy (1875-1950) gibi adları ilk gruba; şiir zevkini II. Meşrutiyet’ten sonra ve/veya özellikle Millî Edebiyat anlayışı çerçevesinde edinen Süleyman Nazif (1869-1927), Mehmet Emin Yurdakul (1869-1944), Rıza Tevfik Bölükbaşı (1869-1949), Ziya Gökalp (1876-1924) ve Celâl Sâhir Erozan’ı (1883-1835) ise ikinci gruba dahil etmek mümkündür. Üçüncü grubu ise şiir anlayışları, estetik tutumları birbirinden tamamen farklı olmakla birlikte Türk şiir çizgisi üzerinde oynadıkları rol bakımından Mehmet Âkif Ersoy (1873 1936), Yahya Kemal Beyatlı (1884-1958) ve Ahmet Hâşim (1887-1933) oluşturur.

Milli Mücadeleye karşı olduğu için 1922’de sürgüne gönderilen Rıza Tevfik Serab-ı Ömrüm (1934, 1943) adlı kitabında topladığı şiirlerindeki mistik söyleyiş ve tekke şiiri özellikleri ile hece veznini tercih eden şairler arasında kendisine özgü bir edaya ve küçümsenmeyecek bir etkiye sahip olmuştur.

Mehmet Âkif ’in şiirinin poetik özelliklerini şu şekilde belirleyebiliriz:

1. Duygunun şiire katılmasındaki doğallık,

2. Konuşma dili edasının, yaşayan Türkçenin, argodan deyim ve atasözlerine kadar geniş bir söz varlığı ile ve bütün özellikleriyle şiirde kullanılması,

3. Gerçekçi gözleme dayalı tasvirlerle çarpıcı metaforların bir arada kullanılmasından oluşan imge dünyası,

4. Vezin ve kafiye uygulamalarında kişisel bir tarza ulaşması. Ayrıca onu Nazım Hikmet’ten önce bir kafiye virtüözü saymamak için bir neden yoktur.

5. Öğreticilik. Onun şiirlerinin baskın niteliklerinden birisi de topluma mesaj verme kaygısıdır.

I. ifadedeki özellik Yahya Kemal Beyatlı'nın şiirlerinin özelliklerindendir.

Ahmet Hâşim “Bir Günün Sonunda Arzu” başlıklı şiirinin yayınlanmasından sonra yapılan eleştirileri cevaplamak üzere yazdığı ve daha sonradan Piyale kitabının başına “Şiir Hakkında Bazı Mülahazalar” başlığı ile aldığı “Şiirde Mana ve Vuzuh” yazısı Türk şiirinin modernleşmesindeki temel taşlardan birisidir.

Derginin yetiştirdiği gençlerden birisi olan Ahmet Hamdi Tanpınar, derginin adı konusunda Ahmet Hâşim’in “haşhaş” ismini önerdiğini, buna karşılık Yahya Kemal’in “İthaf ” şiirinin etkisiyle bu ad verildiğini belirtir ve iki şairin karşılaştırılması için bu iki sözcüğün bir zemin oluşturabileceğine dikkati çeker. Gerçekten de “haşhaş”, bir belirsizliği, hayal âlemini, Baudelaire, Rimbaud gibi Fransız sembolist şairlerini çağrıştırırken, “dergâh” ve onun ilhâm kaynağı olan “İthaf” şiiri eski kültürün, metafizik değerlerin simgesi olan bir kurumun adıdır. Bu sözcükler konusundaki tercihleri, iki şairin sadece şiire ve edebiyata değil, dünyaya bakışlarındaki farkı da gösterir.

Bunlar arasında Orhan Seyfi Orhon (1890-1972), Halit Fahri Ozansoy (1891- 1971), Enis Behiç Koryürek (1892-1949), Yusuf Ziya Ortaç (1895-1967), Faruk Nafiz Çamlıbel (1898-1973) “Hecenin Beş Şairi” veya daha yaygın olarak “Beş Hececiler” adlarıyla anılmaktadırlar. Bunlara öncekilerden Mehmet Emin ve Ziya Gökalp ile Şükufe Nihal Başarır (1896-1973), İbrahim Alâettin Gövsa (1899- 1949) ve Halide Nusret Zorlutuna (1901-1984) da eklenerek “On Hececiler” de denilmiştir.

Hecenin II. Kuşağı şairlerinin Millî Edebiyat akımının başlattığı yalın Türkçe ve hece vezni mücadelesinin gerçek bir zaferi olduğu söylenebilir. Bu kuşağı oluşturan şairlerin şu ortak özelliklerde birleşebileceği görülüyor:

Şiirlerinde halk şiiri özellikleri ile birlikte özellikle Fransız sembolistlerinin belirgin bir etkisi vardır.

Biçimde ve özde bir titizlik göze çarpar. Ses ve ahenk öğeleriyle, özgün imge ve anlam öğeleri sıkı bir kaynaşma içerisindedir.

İster insanın bireysel duygu ve durumları konu edinilsin, ister başka temalar işlensin derinlikli ve incelmiş bir duyarlılık asıl amaçtır.

Önceki hececilerde sık görülen kavramın şiire sokulması yerini anlamın sezdirilmesine bırakmıştır.

İlk kuşağın didaktik ve epik söyleyişine karşın bu kuşak şairleri büyük ölçüde lirizmin peşindedir.

Şiirin amacı yine şiirin kendisidir. Yani saf şiir anlayışına sahiptirler.

Memleket Edebiyatı olarak Anadoluculuk düşüncesinin şiirimizdeki başlangıç noktasını Faruk Nafiz Çamlıbel’in Çoban Çeşmesi (1926) kitabında bulmak mümkündür. Bu kitapta yer alan “Sanat” adlı şiiri hem Faruk Nafiz’in hem de edebiyatımızdaki memleketçi şiirin bir poetikası gibidir, Anadolu’ya yönelişin dönüm noktasını oluşturur. Şair özellikle bu anlayışla yazdığı “Han Duvarları” şiiri ile, Memleket Edebiyatı’nın en tanınmış ürünlerinden birisini vermiştir. Bu şiirde bir yandan İstanbullu bir aydının Anadolu’nun sert yaşam koşulları ile karşılaşması hikâye edilirken, öte yandan da Maraşlı Şeyhoğlu tipi üzerinden Anadolu insanının hüznü işlenmiştir.

1928 yılında Yedi Meşale adlı ortak bir kitap çıkararak yeni bir topluluk oluşturmak isteyen Muammer Lütfi ‘Bahşi’, (1907-1961), Sabri Esat Siyavuşgil (1907- 1968), Yaşar Nabi Nayır (1908-1981), Vasfi Mahir Kocatürk (1907-1961), Cevdet Kudret Solok (1907-1991) ve Ziya Osman Saba (1910-1957) ile hikâyeci Kenan Hulusi Koray (1906-1943), Cumhuriyet döneminin ilk edebiyat topluluğu olarak kabul edilirler.

Cumhuriyet döneminin öncesinde şiire başlayan şairleri; şiir zevki Tanzimat ve Edebiyat-ı Cedide topluluğu süreçlerinde edinenler, II. Meşrutiyet’ten sonra ve özellikle Millî edebiyat anlayışı doğrultusunda şiir yazanlar ile Mehmet Âkif, Yahya Kemal ve Ahmet Hâşim’den oluşan kurucu kişiliklerin oluşturduğu
üç öbekte toplamak mümkündür.

Tanzimat’ın ikinci kuşak şairlerinden olan ve o dönemde yazdığı şiirlerle yenilikçi şiir çizgisine atılım yaptıran Abdülhak Hâmid, Servet-i Fünûn, Meşrutiyet ve Cumhuriyet dönemlerinde de yaşamış ve bütün bu süreçlerde yenilik yapma çabası içerisinde olmuştur. Bu dönemler içerisinde pek çok şairi etkilemiş ve yaşarken “şâir-i a’zam” ünvanıyla anılmışdır.