CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK ŞİİRİ - Deneme Sınavı - 20

Yapılan pek çok yasal, toplumsal ve kurumsal düzenlemenin sayılabileceği 1923-1938 arasındaki dönem Türk toplumunun en dinamik süreçlerinden birisidir. Türk toplumunu “muasır medeniyetler seviyesine” çıkaracak, hatta daha da ileriye götürecek kolektif bir ideal yaratılmak istenmiştir. Atatürk’ün ölümüne kadarki bu dönem Cumhuriyet Devri Türk edebiyatının da ilk dönemini oluşturur. Bu dönemde edebiyat ve elbette şiir de yeni oluşumun heyecanıyla biçimlenir. Mehmet Kaplan’ın “Atatürk devri edebiyatı” olarak adlandırdığı Cumhuriyet’in bu ilk dönemi edebiyatı tam anlamıyla “destanî ruh” taşır

Mehmed Emin’in “Cenge Giderken” şiirinden beri edebiyatımızda yansıması görülen Türkçülük anlayışı, Ziya Gökalp’in “Turan” (1911) manzumesiyle Türkiye dışındaki Türkleri de kapsayan bir hedefe yönelir.

Tanzimat döneminin başından itibaren edebiyat ve yazı hayatında giderek artan bir sıklıkla görülmeye başlanan ve daha çok memleket sorunları konusunda söz söyleme hakkına, seçme (ve seçilme) yeteneğine sahip nitelikli kitle anlamlarında kullanılan “halk” kavramı, bu dönemde içerik değiştirmeye başlamıştır. Milli edebiyat, halkı yalnızca parlamenter yönetimin dayanağı olarak görmekle kalmıyor, aynı zamanda aydınların ve devletin her türlü faaliyetinin kaynağı olarak yönelinmesi gereken bir potansiyel değer biçiminde algılıyordu. Yani güncel politik ihtiyaçları karşılayan bir kavram olmaktan ulusu oluşturan değerlerin kaynağı biçimine dönüşmekte, böylece millet kavramının oluşmasına zemin hazırlamaktaydı. Cumhuriyet’ten sonra kavram hem yönetimin dayanağı olmak bakımından hem de “sınıfsız kaynaşmış” bir kitle anlamını da içeren millet kavramı ile yakın bir anlam alanı içerisinde sıklıkla kullanılacaktır.

Cumhuriyet dönemi Türk düşüncesi, Meşrutiyet’ten itibaren belirginlik kazanan üç ana çizginin üzerinde akmıştır. Türkçülük, İslâmcılık, Batıcılık akımları başlangıçta salt siyasal bir nitelik, devletin çöküşünü durdurmak gibi pragmatist bir amaç taşımakla birlikte, Cumhuriyet döneminde bir medeniyet görüşü, ahlâk anlayışı, insan ve değer tasarımı sunan bu akımların siyasal, felsefî, sosyolojik, psikolojik, dinî izdüşümleri görülmektedir. Bu ana akımların aynı zamanda birbirine geçişi sağlayan arakesitlerinden söz etmek de mümkündür.

Bu dönemde toplumda bir siyasallaşma eğilimi, örgütlü bir topluma dönüşme girişimi dikkati çeker. 1909’da anayasada yapılan bir değişiklikle her türlü örgütlenme ve gösteri hakkı teminat altına alınmıştır. Böylece kısa sürede siyasal partilerden azınlık derneklerine, meslek örgütlerinden ticari cemiyetlere, fikir kulüplerinden kadın hakları derneklerine kadar çok çeşitli yüzlerce örgüt kurulmuştur.

Cumhuriyet, Osmanlı’nın bu son döneminden dinamik ama istikrarsız politika deneyimlerini, buna karşılık örgütlenmeye ve siyasal gelişmelere ilgi duyan bir kamuoyunu, dışa açılmaya çalışan ekonomik girişimleri devralmıştır.

Cumhuriyet’i hazırlayan süreçte Türk aydınlarının en çok ilgilendikleri düşünce akımları aynı zamanda Cumhuriyet’ten sonra da etkisini sürdüren Türkçülük, İslâmcılık ve Batıcılık akımları olmuştur. Bunlar Cumhuriyet dönemi Türk şiirinde de değişik biçimde etkileri görülecek kaynaklar arasında sayılabilir. Bunlara ayrıca Tanzimat döneminde başlayıp II. Meşrutiyet döneminin ilk yıllarında da etkili olan Osmanlıcılık akımını eklemek gerekir.

Müslümanların birleşmesi, güçlenmesi ve böylece Batı karşısında geri kalıştan kurtulmak İslamcılık akımının temel amacıdır. Osmanlıcılık akımının temel hedefi parçalanmayı önlemek için Osmanlı İmparatorluğu’ndaki bütün unsurların din, dil, ırk ayrımı gözetmeksizin eşitliğini sağlamaktır. Bu dönemde Türkçülük düşüncesinin iki temel yönü bulunmaktadır. Bunlar bütün Türkleri birleştirmek ve halka dönüş eğilimidir. Batıcılık akımı ile Batı tarzı bir devlet yapısı ve toplumsal değişimi sağlamak hedeflenmiştir.

Başta edebiyat dilinin konuşulan Türkçeye dayandırılması, hece vezninin şiirin asıl ölçüsü olmasının sağlanması ve millî, tarihî konuların işlenmesinin çoğalması Türkçülük akımının edebiyattaki en önemli etkileridir.

Yarım yüzyıldan fazla zamandır Kafkaslardan, Balkanlar’dan Anadolu’ya yapılan kitlesel göçlere bu savaşlar sırasında ve sonrasında daha büyük ölçekte yenilerinin eklendiği görülür. Ulus kimliğinin yeniden inşası ve milliyetçi duyguların yükselmesine zemin hazırlayan bu göçler ve göçler sırasında yaşanan saldırılar, acılar edebiyatımızın tematik niteliğini de belirleyen öğeler arasındadır. 93 Harbi’nden beri artan bir eğilimle edebiyatımıza yansıyan ulus inşası kavramı, kaynağını yaşanılan zamanın içerisinde gözlemlenebilen bir destanı, ilk defa Çanakkale zaferi dolayısıyla geniş bir şekilde işleme imkânına kavuşur.

1910-23 arası süreçte Türk şiirinin genel eğilimi aruzdan heceye doğru olmuştur. Bu dönem şiirinin bir başka özelliği ise Edebiyat-ı Cedide şairlerinin serbest müstezada dönüştürdükleri, uzunlu-kısalı dize uygulamalarının Fecr-i Âti şairlerince de aruz vezinlerinde genişletilerek sürdürülmesinin yanı sıra heceyle yazan Mehmed Emin, Rıza Tevfik, Yusuf Ziya, Celâl Sahir gibi şairler tarafından hece veznine de uygulanmış olmasıdır. Bu dönem şiirinde ayrıca manzum hikâye formunun yaygınlık kazandığı da dikkati çekmektedir. Düzensiz bir biçimde, kıtaların değişik dizelerine dağıtılan kafiye denemeleri dikkati çeker. Nazım biçimleri konusunda ise bu dönem Türk şiirinin ses arayışlarının boyutları Batı edebiyatından alınma soneden, Divan şiiri, halk ve tekke şiiri nazım biçimlerine kadar uzanan genişliktedir.

Meşrutiyet’ten sonraki Türk şiirinde pek çok sosyal konunun işlendiği de görülmektedir. Tanzimat’la birlikte giderek gelişen kadının toplumsal bir figür olarak ele alınması bu dönemde daha da hızlanmıştır. Aynı şekilde çocuk şiirlerinde de büyük bir artış olduğu gözlenmektedir. Fakirlik teması ve merhamet duygusu bu dönem şiirlerinde sık karşılaşılan içerik öğeleri arasındadır. Son olarak bu dönemde tabiata ilişkin temaların hem öznel hem de gerçekçi tasvirlerle yoğun bir biçimde işlendiğini; özellikle Anadolu’ya önce romantik ve mitleştiren bir bakışla, giderek gerçekçi ve duygusal bir yaklaşımla yönelmenin başladığını da belirtmek gerekir.

Cumhuriyet dönemi Türk düşüncesi, Meşrutiyet’ten itibaren belirginlik kazanan üç ana çizginin üzerinde akmıştır. Türkçülük, İslâmcılık, Batıcılık akımları başlangıçta salt siyasal bir nitelik, devletin çöküşünü durdurmak gibi pragmatist bir amaç taşımakla birlikte, Cumhuriyet döneminde bir medeniyet görüşü, ahlâk anlayışı, insan ve değer tasarımı sunan bu akımların siyasal, felsefî, sosyolojik, psikolojik, dinî izdüşümleri görülmektedir.

Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak ve Türkçülüğün Esasları adlı kitaplar Ziya Gökalp’e aittir. Safahat, Mehmet Akif Ersoy’a aittir.

Başta edebiyat dilinin konuşulan Türkçeye dayandırılması, hece vezninin şiirin asıl ölçüsü olmasının sağlanması ve millî, tarihî konuların işlenmesinin çoğalması Türkçülük akımının edebiyattaki en önemli etkileridir. IV. madde, toplumcu gerçekçi şiir anlayışının bir özelliğidir.

II. Meşrutiyet döneminde art arda yaşanılan savaşlar, toprak kayıpları, parlamenter bir yönetim biçimine geçmiş olmanın getirdiği coşku ve gerilimler, örgütlü toplum olma çabaları, aydınların kurtuluş reçetesi olmak üzere savundukları ideolojiler, tartışmalar, sosyoekonomik krizler bu dönemin içerdiği karmaşayı oluşturur. Yani bu dönemde bir barış ortamından pek söz edilemez.

1909’da anayasada yapılan bir değişiklikle
her türlü örgütlenme ve gösteri hakkı teminat altına alınmıştır. Böylece kısa sürede siyasal partilerden azınlık derneklerine, meslek örgütlerinden ticari cemiyetlere, fikir kulüplerinden kadın hakları derneklerine kadar çok çeşitli yüzlerce örgüt kurulmuştur.

Mehmed Emin’in “Cenge Giderken” şiirinde Türkçülük anlayışı hakimdir. Oysa ki, Süleyman Nesib’in “Altın Ordu”, Ömer Seyfeddin’in “Yeni Gün”, “Altın Destan”, Emin Bülend’in “Bir Destandan”, Orhan Seyfi’nin “Peri Kızı ile Çoban” başlıklı şiirleri Anadolu’nun masalsı bir mekân algısıyla işlenmesi eğilimin örneklerindendir.

Ömer Seyfettin, Refik Halit, Yakup Kadri, Halide Edip ve Reşat Nuri’nin eserleriyle Cumhuriyet dönemi Türk edebiyatına konuşma diline yakın bir edebiyat dili ile girilmiş oldu. Ali Canip, Milli Edebiyat akımının temsilcilerindendir.

Yeni Lisan Hareketi’nin en önemli başarıları yazı dili ile edebiyat dilinin birleştirilmesi ve hece vezninin Türk şiirinde genel kabul görür hale gelmesidir.