CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK NESRİ

“1 Ağustos 1840’ta İngiliz asıllı William Churchill’in imtiyaz sahibi bulunduğu, başlangıçta on günde bir, 139. sayıdan itibaren de haftalık olarak çıkan ve yarı resmî olan Ceride-i Havadis gazetesi, ilim ve ahlak konularından başka edebiyat
üzerine makaleler” (Çıkla, 2007, 36) de yayımlamaktadır. “Bu gazete Türk okuyucusunun sadece edebî konularla karşılaşmasını değil aynı zamanda vatan sevgisi hakkındaki makaleyle vatan konusuna, dünyadan haberlerle dünya hareketlerine alaka ve merakının uyanmasının da ilk işaretlerini taşımıştır”

İkinci Dünya Savaşı yıllarında ise Tan, Vatan, Akşam, Tanin, Tasvir-i Efkâr gibi gazeteler ve bazı dergiler, siyasal olayların etkisiyle politik tarafı ön plana çıkan makale ve fıkralara yer verirler.

1948’de yayın hayatına giren Hürriyet gazetesinin kurucusu Sedat Simavi’dir.

Bir yazarın gazete ve dergi gibi süreli yayınlarda, güncel sosyal ve siyasal olayları belli bir bakış açısından; kanıtlama, belgeleme, ayrıntılama gereği duymadan, günlük konuşma diline yakın bir üslupla yer yer nüktelere yer vererek değerlendirdiği kısa düşünce yazılarına fıkra denir.

Yani bir anlamda Şinasi, Namık Kemal, Ziya Paşa, Recaizade Mahmut Ekrem, Muallim Naci, Ahmet Midhat Efendi, Şemsettin Sami, Ebuzziya Tevfik, vb. yazar ve şairler edebiyatımızın Tanzimat Dönemi sonrasındaki fıkra yazarları arasında sayılabilirler.

II. Abdülhamit Dönemi’nde sansür dolayısıyla gazetelerin sayısının azalması fıkra yazılarında da azalmaya yol açmış fakat 1908 II. Meşrutiyet sonrasında oldukça zengin matbuat hayatına karşılık gazete yazılarında, dolayısıyla fıkra yazılarında da nitelik ve nicelik bakımından önemli bir artış ve zenginleşme olmuştur.

Tanzimat sonrasında ve bilhassa II. Meşrutiyet Dönemi’nde benzer yazılar yazılmasına rağmen denemenin Türk edebiyatında Batılı anlamda yer etmesi de yine Cumhuriyet sonrasındadır.

Montaigne ve Bacon Batı edebiyatlarında formal (resmî) ve informal (teklifsiz, senli benli) olmak üzere iki farklı denemenin de ortaya çıkmasına yol açmışlardır.

İçerik bakımından denemeler beş temel grupta
değerlendirilir.

Makale, fıkra ve deneme düşünce yazılarıdır. Tanzimat neslinden sonra gelen Servet-i Fünûn ve Millî Edebiyat Dönemi yazar ve şairleri, kimi zaman eleştiriyle karışık da olsa, makale tü­rünü daha da olgunlaştırmışlardır.

Makalede iddia ve ispat sabit kalmak koşuluy­la bir konu sınırlamasından bahsedilemez. Hemen her konuda makale yazılabilir.

1 Ağustos 1840’ta İngiliz asıllı Willi­am Churchill’in imtiyaz sahibi bulunduğu, başlangıçta on günde bir, 139. sayıdan itibaren de haftalık olarak çıkan ve yarı resmi olan Ceride-i Havadis gazetesi, ilim ve ahlak konularından başka edebiyat üzerine makaleler de yayımlamaktadır. Bu gazete Türk okuyucusunun sadece edebi konularla karşılaşmasını değil aynı zamanda vatan sevgisi hakkındaki makaleyle vatan konusuna, dünyadan haberlerle dünya hareketlerine alaka ve merakının uyanmasının da ilk işaretlerini taşımıştır.

Bacon tarzı olarak da bilinen formal denemede yazar, bir otorite kimliğinde konuşur ya da en azından o konuda yüksek bir bilgi sahibi bir insan konumunda konusunu derli toplu izah eder. Bu tür deneme dogmatik, sistematik ve açıklayıcıdır.

Konusunu Sanat ve Edebiyattan Alan Denemeler  resim, müzik, dil, şiir, roman, hikâye ve benzeri sanat edebiyat ürünleri, teknikleri, yazarları, akımları, kuramları üzerinde yazarın kişisel görüş ve düşüncelerini söz konusu ettiği denemeler­dir. Nurullah Ataç’ın  Günlerin Getirdiği (1946), Karalama Defteri (1952), Sözden Söze (1952) adlı eserleri bu başlık altında yer alır.

Sabahattin Eyüboğlu, Montaigne’den yaptığı deneme çevirilerine 1940’ta yazdığı ön sözde söze Montaigne’in memleketimizde pek tanınmadığından başlar fakat Montaigne’in ve eserinin Türk okuyucusuna pek de yabancı gelmeyeceğini de belirtir.

Eski Türk edebiyatında zengin bir düzyazı çeşidinin bu­lunmaması ve var olanında da şiirselliğin ön plan­da olması, fıkra, deneme, eleştiri, makale ve sohbet gibi gazete ve dergi yazılarının kesin çizgilerle kültür hayatımızda başlangıçlarının olmamasına ve uzun zaman bunların karışık bir özellikte kendilerini de­vam ettirmelerine yol açmıştır.

Cumhuriyet öncesinde tecrübe-i kalemiyye, kalem tecrübesi gibi tamlamalar kullanılmakla birlikte, essay karşılığında “deneme” sözcüğünün kullanılması Cumhuriyet sonrasındadır.

Deneme, Batı edebiyatlarında bir edebî form olarak Montaigne’in buluşu olarak kabul edilmek­tedir.

Makale, ele aldığı konuyu ispat gayreti ve kesin kanıtlara dayanma yöntemi bakımından deneme, sohbet ve fıkra gibi düzyazı türlerinden ayrılır.