CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK NESRİ - Deneme Sınavı - 14

Kişinin yaşadıklarını ve gözlemlerini anlatma bakımından otobiyografi, seyahatname, günlük ve mektup türleri arasında ortaklıklar vardır ancak deneme türü ile amaç bakımından olsun içerik bakımından olsun bu derecede bir ortaklık yoktur.

Anı türü, olayların yaşanması ve tarihi bir sıra izlemesi bakımından en çok tarih alanı ile benzerlik gösterir.

Günlük; kişinin yaşadıkları, gördükleri ve işittiklerini sıcağı sıcağına veya -adı üstünde- “günlük” olarak kendi algı ve bakış açısına göre bir deftere yazması
veya not etmesidir.

Anı/hatıra/hatırat; kişinin yaşadıkları, gördükleri ve işittiklerini, üzerinden belli bir zaman geçtikten sonra hatırlaması ve bu hatırladıklarını kendi algı ve bakış açısına göre yazmasıdır. İnsanın hafıza ve hatırlama gücüne dayanan bu eylem sonucu ortaya konan farklı uzunluktaki nesir metinlerine de anı/hatıra/hatırat denir.

Edebiyatımızın önemli edebiyat tarihçilerinden biri olan İsmail Habip Sevük, Türkiye dışına yaptığı seyahatlerine ait gözlemlerini Tuna’dan Batı’ya (1935) kitabında ve yurt içi gezilerine ait intibalarını ise Yurttan Yazılar (1943) isimli eserinde bir araya getirmiştir

Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Alp Dağlarından ve Miss Chalfrin’in Albümünden (1942) kitabında 1926’da hastalığı dolayısıyla tedavi olmak için gittiği İsviçre Alpleri’nde yaşadıklarını, gördüklerini günlük yaşam çerçevesinde tarihsel ve sanatsal bir perspektifle birlikte verir.

Cumhuriyet Dönemi Türk edebiyatının roman alanındaki en önemli isimlerinden biri olan Reşat Nuri Güntekin, iki ciltlik Anadolu Notları (I.C.1936; II.C. 1966) eseriyle gezi edebiyatının da en güzel örneklerinden birini verir. Anadolu’da yaptığı memuriyetler dolayısıyla yakından tanıma fırsatı bulduğu Anadolu insanı, Anadolu coğrafyası, kültürü, tarihî, yaşama biçimi, ıztırabı, sefaleti ve ihtişamı ve her türlü manzarasıyla Reşat Nuri’nin bu eserinde yer alır.

Türk edebiyatında seyahatname türüne örnek olabilecek ilk eser Hoca Gıyaseddin Nakkaş’ın Hıtay Sefaretnamesi olarak da bilinen 1422 tarihli Acâibü’l-Letâif’idir

Dünya edebiyatında milattan önceki zamanlardan beri gezi yazılarına rastlanmaktadır. Bunlardan en ünlüleri arasında Homer’in Odyssey’i (MÖ 8.yy), İbni Fazlan’ın, Risale ismiyle bilinen Seyahatnamesi (10.yy.), Marco Polo’nun (1254-1224), Dünyanın Hikaye Edilişi adlı eseri, İbni Batuta’nın (1304 – 1368), Rihlet’ül- İbni Batuta isimli seyahatnamesi, Gerard de Nerval’in (1808-1855) Doğuya Seyahat’i, Pierre Loti’nin (1850-1923) İsfahan Seyahatnamesi sayılabilir.

Cumhuriyet öncesi Türk edebiyatında gezi yazıları seyahatname adıyla bilinmektedir. Divan edebiyatında bu adla bilinen eserlerin yanı sıra Batı’yla ilişkilerin yakınlaşması sonucu elçilik görevlilerinin yazmış olduğu sefaretnameler de bu gruba sokulabilirler.

Gezi yazıları, çok değişik edebiyat türlerine kaynaklık ettiği gibi, anı ve günlük türleriyle de önemli ortak tarafları vardır.

Türk edebiyatında seyahatname türüne örnek olabilecek ilk eser Hoca Gıyaseddin Nakkaş’ın Hıtay Sefaretnamesi olarak da bilinen 1422 tarihli Acâibü’l-Letâif ’idir.

Montaigne, dışındaki isimlerin gezi yazıları mevcuttur.

...Cenap Şahabettin’in Hac Yolunda’sı (1896-98), Tanzimat sonrasında yazılan gezi yazısı eserleri arasında sayılabilir.

Cumhuriyet Dönemi’nin yine önemli yazarlarından birisi olan Falih Rıfkı, gezi edebiyatına ona yakın sayıdaki eseriyle katkıda bulunmuştur. Denizaşırı (1931), Yeni Rusya (1931), Yolcu Defteri (1946), Taymis Kıyıları (1934), Bizim Akdeniz (1934), Tuna Kıyıları (1938) ve Hind (1944) isimli kitaplarında Brezilya’nın tropik ormanlarından Rusya coğrafyasına kadar geniş bir coğrafyadaki gezilerinde gezip gördüklerini gözler önüne serer.

Selim Sırrı, Tanzimat dönemi gezi yazrlarındandır.

Nitekim edebî türlerin “en ziyade ferdî olanı” değerlendirmesinde bulunan Yahya Kemal, bir kısmını yazıp yayımlamasına rağmen, hatıraların okuyucu tarafından şüphe ve tereddütle karşılanacağı ihtimali üzerinde durur.

“Günlük”, “günce” kelimelerinin bugünkü anlamda dilimizde kullanılması ve bir türü karşılamak üzere kavramlaşması oldukça yenidir. İngilizcede “diary”, Fransızcada “journal”, Arapçada “yevmiyyât” kelimeleriyle karşılanan günlük, eski Türkçede “rûznâme” kelime/kavramlarıyla karşılanmıştır.

Ahmet Refik, Kafkas Yollarında, Kültür, Sanat ve Edebiyat Tarafı Ağır Basan Günlük örneğidir.