CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK NESRİ - Deneme Sınavı - 6

Makalede iddia ve ispat sabit kalmak koşuluy­la bir konu sınırlamasından bahsedilemez. Hemen her konuda makale yazılabilir.

1 Ağustos 1840’ta İngiliz asıllı Willi­am Churchill’in imtiyaz sahibi bulunduğu, başlangıçta on günde bir, 139. sayıdan itibaren de haftalık olarak çıkan ve yarı resmi olan Ceride-i Havadis gazetesi, ilim ve ahlak konularından başka edebiyat üzerine makaleler de yayımlamaktadır. Bu gazete Türk okuyucusunun sadece edebi konularla karşılaşmasını değil aynı zamanda vatan sevgisi hakkındaki makaleyle vatan konusuna, dünyadan haberlerle dünya hareketlerine alaka ve merakının uyanmasının da ilk işaretlerini taşımıştır.

Konusunu Sanat ve Edebiyattan Alan Denemeler  resim, müzik, dil, şiir, roman, hikâye ve benzeri sanat edebiyat ürünleri, teknikleri, yazarları, akımları, kuramları üzerinde yazarın kişisel görüş ve düşüncelerini söz konusu ettiği denemeler­dir. Nurullah Ataç’ın  Günlerin Getirdiği (1946), Karalama Defteri (1952), Sözden Söze (1952) adlı eserleri bu başlık altında yer alır.

Sabahattin Eyüboğlu, Montaigne’den yaptığı deneme çevirilerine 1940’ta yazdığı ön sözde söze Montaigne’in memleketimizde pek tanınmadığından başlar fakat Montaigne’in ve eserinin Türk okuyucusuna pek de yabancı gelmeyeceğini de belirtir.

Eski Türk edebiyatında zengin bir düzyazı çeşidinin bu­lunmaması ve var olanında da şiirselliğin ön plan­da olması, fıkra, deneme, eleştiri, makale ve sohbet gibi gazete ve dergi yazılarının kesin çizgilerle kültür hayatımızda başlangıçlarının olmamasına ve uzun zaman bunların karışık bir özellikte kendilerini de­vam ettirmelerine yol açmıştır.

Cumhuriyet öncesinde tecrübe-i kalemiyye, kalem tecrübesi gibi tamlamalar kullanılmakla birlikte, essay karşılığında “deneme” sözcüğünün kullanılması Cumhuriyet sonrasındadır.

Deneme, Batı edebiyatlarında bir edebî form olarak Montaigne’in buluşu olarak kabul edilmek­tedir.

Makale, ele aldığı konuyu ispat gayreti ve kesin kanıtlara dayanma yöntemi bakımından deneme, sohbet ve fıkra gibi düzyazı türlerinden ayrılır.

Türk edebiyatının Batılılaşmasında gazete ve dergilerin rolü tartışılmazdır. Özellikle düzyazı türlerinin edebiyatımızda gelişmesinde gazete çok önemli bir rol oynamıştır.

Kültürümüzde günlük gazete anlayışının doğmasına yol açan ilk gazete ise 1860 tarihli Tercüman-ı Ahval’dir. Şinasi’nin Agah Efendi ile birlikte çıkardığı bu gazete, mukaddimesinde Şinasi’nin ifade ettiği amaçlar doğrultusunda toplumu aydınlatma maksatlı pek çok makaleye yer verir.

Nazım Hikmet  bu gazetede “Orhan Selim” adıyla küçük fıkralar yazmıştır.

Atatürk’ün 1920 yılının ilk günlerinde Ankara’da kurduğu Hâkimiyet-i Milliye gazetesi ise 1934’te Ulus adını alır.

Atatürk’ün 1920 yılının ilk günlerinde Ankara’da kurduğu Hâkimiyet-i Milliye gazetesi ise 1934’te Ulus adını alır. Gazete Falih Rıfkı Atay’ın yönetiminde çıkmıştır. Ulus’un zengin yazı kadrosu içerisinde yer alan Vedat Nedim Tör, Orhan Şaik Gökyay, Yakup Kadri, Nurullah Ataç gibi isimler Cumhuriyet’in ilk yıllarındaki problemlere dikkat çeken makale, eleştiri ve fıkralar yazmışlardır.

Ahmet Rasim, Eşkâl-i Zaman (1918), Gülüp Ağladıklarım (1924), Muharrir Bu Ya (1926) isimli eserlerinde dönemin değişik gazete ve dergilerinde yazmış olduğu deneme, sohbet ve fıkralarını bir araya getirmiştir.

Batı edebiyatında öncelikle Montaigne’in icadı olan ve daha sonra da dünya edebiyatında oldukça yaygınlık kazanan “deneme” kavramı için Cumhuriyet öncesinde tecrübe-i kalemiyye, kalem tecrübesi gibi tamlamalar kullanılmakla birlikte, essay karşılığında “deneme” sözcüğünün kullanılması Cumhuriyet sonrasındadır.

İnformal-Senli Benli Deneme: Montaigne tarzı olarak da bilinen bu deneme okuyucu ile senli benli bir üslup içerir. İnformal deneme okuyucu ile samimi bir ilişkiye sahiptir.

1940’lı yıllardan sonra

Namık Kemal’in “Lisan-ı Osmânî’nin Edebiyatı Hakkında Bazı Mülâhazâtı Şâmildir” başlıklı makalesi ise Tasvir-i Efkâr’da yayımlanmıştır.

Deneme konusunda dikkat çeken analitik yazılardan birisi Nurullah Çetin’in “Türk Edebiyatında Deneme” başlıklı yazısıdır.