ÇOKLU ENGELLİLERİN BAKIM VE REHABİLİTASYONU

Özel gereksinimli birey için öğretilecek beceriye karar verilmesinin ardından, becerinin ne şekilde, hangi koşullarda öğretileceği, öğrenci bu beceriyi hangi düzeyde gerçekleştirirse öğrendi olarak kabul edileceği belirlenir. Bunun için yapılacak 3 temel iş şu şekildedir:
• Öğrencinin var olan performans düzeyinin belirlenmesi
• Öğretim programının hazırlanması ve öğretimin yapılması
• Öğretimin değerlendirilmesi

Öğrencinin öğretilmesi planlanan beceri ile ilgili performansı ve beceri basamaklarını uygulamayı öğrenirken ihtiyaç duyacağı yardım düzeyini doğru belirleyebilmek için dört farklı beceri analizi yapılmaktadır (Uysal, 2004):
• Yapılış sırasına göre beceri analizi
• Gelişimsel aşamaya göre beceri analizi
• Güçlük düzeyine göre beceri analizi
• Becerinin yapısal analizi

Öğrencinin beceriyi tam olarak öğrenebilmesi için ne tür bilgilendirmenin, hangi yolla yapılacağının belirlenmesidir (Uysal, 2004). Örneğin diş fırçalama becerisi için aşağıdaki belirtildiği gibi sunum şekline göre beceri analizi yapılabilir:
• Silinebilir bir kâğıttaki (asetat kâğıdı gibi) diş resmini gerçek diş fırçası ile fırçalar.
• Büyük diş maketi üzerindeki dişleri gerçek diş fırçası ile fırçalar.
• Oyuncak bebeğin dişlerini gerçek diş fırçası ile fırçalar.
• Kendi dişlerini fırçalar.

Öğrencinin öğretilmesi hedeflenen beceriye ilişkin var olan performansının belirlenmesinin ardından, beceri öğretim programı hazırlanır. Beceri öğretim programında aşağıdaki ögeler bulunur
(Varol, 2007):
• Amaçlar
• Öğretim ortamı ve materyaller
• Pekiştireçler
• Öğretim zamanı
• İpucu işlem süreçleri ve öğretim yöntemleri
• Öğretimdeki ilerlemelerin kaydedilmesi
• Kazanılan becerilerin sürekliliğinin sağlanması
• Kazanılan becerilerin genellenmesi

Özel eğitimde öğrencilere öğretilmesi ya da kazandırılması hedeflenen her amaçta olduğu üzere, beceri öğretiminde de pekiştirmeden yararlanılır.
Pekiştireçler iki türlü olabilir:
Birincil Pekiştireçler: Bireyler için biyolojik olarak önem taşıyan yaşamsal gereksinimleri karşılamaya yönelik pekiştireçlerdir. Bu pekiştireçler yiyecek içecek pekiştireci (çikolata, patlamış mısır, gazlı içecek vs,) ve duyusal pekiştireçlerdir (oyun hamuru ile oynamak, çizgi film izlemek vs,).
İkincil Pekiştireçler: Yaşamsal gereksinimleri karşılamayan ancak bireyler üzerinde olumlu etki yaratan pekiştiremlerdir. Bu pekiştireçler nesne pekiştireci (oyuncak, kalem vs,), ayrıcalıklı pekiştireçler (takım kaptanı olma, ev ödevinin yarısını yapma vs,), etkinlik pekiştireçleri (sinemaya gitme, tablette oyun oynama vs,), sosyal pekiştireçler (“Aferin” denmesi, çak yapılması vs,) ve sembol pekiştireçlerdir (yıldız, gülen surat gibi şekiller çizilmesi, yapıştırılması vs,). Bu açıklamalardan görülebileceği gibi sorunun doğru yanıtı C seçeneğidir.

Model olma, beceri basamağının nasıl uygulanması gerektiğinin öğretmen tarafından bizzat uygunarak öğrenciye gösterilmesidir. Örneğin çorap giyme becerisinin öğretiminde öğretmenin de önünde bir çorap olması ve öğrenciye çorabın nasıl giyileceğini bizzat kendisinin çorabı giyerek göstermesidir. Doğru yanıt B seçeneğidir.

Yukarıda belirtilen yanlışsız öğretim yöntemleri de dâhil olmak üzere dokuz farklı yanlışsız öğretim yöntemi bulunmaktadır:
• Sabit bekleme süreli öğretim
• Eşzamanlı ipucuyla öğretim
• Artan bekleme süreli öğretim
• Davranış öncesi ipucu ve sınamayla öğretim
• Davranış öncesi ipucu ve silikleştirmeyle öğretim
• Aşamalı yardımla öğretim
• İpucunun giderek artırılmasıyla öğretim
• İpucunun giderek azaltılmasıyla öğretim
• Uyaran ipuçları ve uyarlamaları

Bu açıkalamalardan da görülebileceği gibi sorunun doğru yanıtı A seçeneğidir.

Doğrudan öğretim yöntemi dört basamaktan oluşmaktadır:

• Güdüleme

• Model olma

• Rehberli uygulamalar

• Bağımsız uygulamalar

Doğru yanıt D seçeneğidir.

Kazanılan Becerilerin Genellenmesi
Öğrenciler kazandıkları beceriyi bazen farklı ortamlarda ya da daha farklı araçlarla gerçekleştirmekte zorlanabilmektedirler. Örneğin sürekli öğretmeninden beceri yönergesi almaya alışmış bir öğrenci, farklı bir kişi tarafından yönerge aynı şekilde sunulsa bile bunu gerçekleştirmekte zorlanabilir. Ya da hep aynı büyüklükte çatalla yemek yemeyi öğrenmiş bir öğrenci, daha büyük bir çatalla yemek yemekte zorlanabilir. Bu sorunların önüne geçebilmek için öğrencinin öğrendiği beceriyi genellemesinin sağlanması gerekmektedir. Becerinin genellenmesi, kazanılan becerinin öğretimin yapıldığı ortamdan başka ortamlarda, başka araçlarla, başka kişilerin varlığında ve başka yönergeler verildiğinde yapılmasıdır.
• Ortam genellemesi için örneğin selamlaşma becerisi sınıf ortamında çalışıldıktan sonra, öğretmenler odasında ya da okul gezisisinin yapıldığı ortamlarda çalışılabilir.
• Başka araçlara genelleme için örneğin V yaka kazak giyme becerisi, öğretim sırasında kullanılan kazak dışında daha farklı renk ve desende bir V yaka kazak ile çalışılabilir.
• Kişiler arası genelleme için örneğin öğretim sırasında yalnızca sınıf öğretmeni ile selamlaşma becerisi çalışıldıysa okuldaki diğer öğretmenler ile de selamlaşma becerisi çalışılabilir.
• Yönergenin genellenmesi için örneğin masa toplama becerisi için, öğretim sırasında kullanılan “Emre masandaki eşyaları topla” yönergesi değiştirilerek “Masayı topla” yönergesi kullanılabilir.

Doğru yanıt B seçeneğidir.

Doğru yanıt D seçeneğidir.

Tek basamaklı beceriler: Başlangıcı ve bitişi kolay ayırt edilebilen becerilerdir. Bunlara örnek olarak; nesne ismi söyleme, tabela okuma gibi becerilerdir.

Yapılış sırasına göre beceri analizi, Gelişimsel aşamaya göre beceri analizi, Güçlük düzeyine göre beceri analizi ve Becerinin yapısal analizi. Sorunun doğru yanıtı E seçeneğidir.

Beceri basamakları yapılış sırasına göre sıralanırken bazen en baştan en sona doğru sıralanır, buna ileri zincirleme yöntemi denir.  İleri zincirleme yöntemi 1. Çorabı tutar. 2. Çorabı ayak parmaklarına geçirir. 3. Çorabı giyer. Doğru yanıtı D seçeneğidir.

Yönergesine göre becerinin yapısal analizi, Sunum şekline göre becerinin yapısal analizi, Gerekli görülen niteliklere göre becerinin yapısal analizi, Yeterli görülen süreye göre becerinin yapısal analizi ve Doğruluk düzeyine göre becerinin yapısal analizi. Doğru yanıt E seçeneğidir.

Çoklu fırsat yönteminde ise amaç, öğrencinin becerinin hangi basamaklarını bağımsız olarak gerçekleştirdiğini ve bağımsız olarak gerçekleştiremediği her bir basamağı hangi ipucu verildiğinde gerçekleştirdiğini saptamaktır. Doğru yanıt C seçeneğidir.

İkincil Pekiştireçler: Yaşamsal gereksinimleri karşılamayan ancak bireyler üzerinde olumlu etki yaratan pekiştireçlerdir (Yücesoy-Özkan, Kaya ve Gülboy, 2007). Bu pekiştireçler nesne pekiştireci (oyuncak, kalem vs,), ayrıcalıklı pekiştireçler (takım kaptanı olma, ev ödevinin yarısını yapma vs,), etkinlik pekiştireçleri (sinemaya gitme, tablette oyun oynama vs,), sosyal pekiştireçler (“Aferin” denmesi, çak yapılması vs,) ve sembol pekiştireçlerdir (yıldız, gülen surat gibi şekiller çizilmesi, yapıştırılması vs,). Doğru yanıt A seçeneğidir.

Yanlışsız öğretim yöntemleri aşağıdaki gibidir:

Bu doğrultuda sorunun doğru yanıtı D seçeneğidir.

Rehberli uygulamalar: Öğretmenin öğrenciye daha önceden belirlenen ipucu/ ipuçları ile öğretimi gerçekleştirmesidir. Sorunun doğru yanıtı C seçeneğidir.

Fırsat Öğretimi: Öğrenci ve yetişkin arasındaki etkileşime odaklanılır. Burada etkileşim öğrenci tarafından başlatılır ve öğrencinin ilgilendiği nesne ve olay belirlenerek bu nesne ve olay ile ilgili konuşulur, öğrencinin bir tepki vermesi sağlanır. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Tek basamaklı beceriler: Başlangıcı ve bitişi kolay ayırt edilebilen becerilerdir. Buna örnek olarak; nesne ismi söyleme, tabela okuma gibi örnekler verilebilir. O halde sorunun doğru yanıtının E seçeni olduğu görülebilir.