ÇOKLU ENGELLİLERİN BAKIM VE REHABİLİTASYONU

Çok engelli bireyler için uygun eğitim ortamlarına ilişkin görüşlerin iki grupta toplandığı görülmektedir. Bu yaklaşımlardan biri çok engelli bireylerin ayrı ortamlarda, gereksinimlerine göre düzenlenmiş eğitim içerikleri, özel yetiştirilmiş öğretmenler ve uyarlanmış öğretim materyalleri ile öğrenimlerine devam etmeleridir. Çok engellilerin eğitim ortamlarına ilişkin ikinci yaklaşım ise genel eğitim sınıflarında akranları ile bir arada eğitimlerine devam etmeleri yönündedir (Çetin, 2016). Bu yaklaşıma göre kaynaştırma ortamları, çok engelli bireyler için en uygun eğitim ortamı olarak görülmektedir (Garner ve Campbell, 1987; Freeman ve Alkin, 2000; Changnoon, 2000’den akt. Çetin, 2016). Ağır ve çoklu engele sahip bireylerin genel eğitim ortamlarında akranlarıyla kuracakları olumlu sosyal ilişkilerden büyük oranda fayda sağladıkları belirtilmektedir (Mastropieri ve Scruggs, 2000).

1962 yılında ABD’de geliştirilen ve ülkemizde de geniş kabul görmüş olan High Scope Projesi öğretimde günlük rutinlerin öneminin altını çizer. Başlangıçta olumsuz sosyo ekonomik çevrelerden gelen çocukları desteklemek için geliştirilmiş olan program, günümüzde tüm okul öncesi dönemdeki bireyleri kapsayacak şekilde genişlemiştir. Doğru cevap A'dır.

Özellikle yetersizliği olan bireylerde eğitimin en kapsamlı amacı bireylerin günlük hayatlarında bağımsız bireyler olabilmeleridir (McCornick, 2014). Bu nedenle bireylerin öğretim hedefleri belirlenirken işlevsel beceriler seçilmesi büyük önem taşır. Edinilen becerilerin günlük yaşama aktarılabilmesi için değerlendirmenin de günlük yaşam rutinleri içerisinde yapılması önerilmektedir. Wolery (2000), hedef belirlerken bireylerin günlük yaşam rutinlerine uygun beceriler seçilmesini, bu becerilerin günlük rutinler içerisinde öğretilmesini ve değerlendirilmesi gerektiğini ifade etmektedir (Wolery, 2000’den akt. McCormick, 2014). Bireyler, öğrenme hedeflerine ulaşmak için akranlarından ayrılmamalıdır. Bu nedenle planlama yapılırken seçilen hedefler ve öğretim yöntemlerinin bireyin günlük yaşam rutinleri ile örtüşmesi göz önünde bulundurulmalıdır (McCornick, 2014).

Günlük etkinlikler gerçekleştikleri yere göre iç mekân ve dış mekân etkinlikleri olarak iki grupta ele alınabilir. İç mekân etkinlikleri düşünüldüğünde özel gereksinimli bireylerin bağımsız yaşama erişmelerinde en önemli becerilerin ev ortamında gereksinim duyacakları kişisel hijyen, giyinme, beslenme gibi temel beceriler olduğu görülmektedir (Martin, Haya ve Carro, 2013). Doğru cevap C'dir.

Öğretimin doğal ortamda gerçekleştirilmesini öneren araştırmacı ve uygulamacılar, birey için belirlenen hedeflerin günlük yaşam rutini içerisinde, içinde bulunduğu doğal çevrenin koşullarına uygun olarak doğal etkinlikler yoluyla öğretilmesini savunmaktadır. Doğal öğrenme ortamları, çocuğun ilgisini temel aldığı için çocuk tarafından da istenen davranışların öğretimi söz konusudur (Noonan ve McCormick,2013).

Gömülü öğretim oturumlarının planlanması ve uygulanması için önerilen yedi aşama bulunmaktadır (Sandall ve Schwartz, 2008).
(i) Öğretimsel hedefin belirlenmesi ve bu hedef için ölçüte karar verilmesi
(ii) Çocuğun var olan performans düzeyinin belirlenmesi amacıyla başlama düzeyi verisi toplanması
(iii) Öğretim oturumlarının uygun bir şekilde içine gömülebileceği etkinlik, sınıf rutini veya öğrenme köşelerinin belirlenmesi
(iv) Öğretimsel etkileşimlerin planlanması
(v) Açık yönergeler, çocuğun tepkisini ve geri bildirimi içerecek şekilde öğretimin planlandığı gibi uygulanması
(vi) Öğretim sürecinde çocuğa sunulan fırsatların kaydedilmesi
(vii) Belirli aralıklarla hedeflenen be

Yetişkin ve çocuk arasındaki etkileşimlere dayalı olan (Diken, 2015) fırsat öğretiminin temel amacı, dilin daha fazla kullanılması ve iletişim becerilerinin gelişiminin desteklenmesi (Noonan ve McCormick, 2013) olarak ifade edilmektedir. Fırsat öğretimi, daha uzun süre ve daha karmaşık ipuçları sunulmasına olanak sağlamaktadır (Noonan ve McCormick, 2013). Fırsat öğretimi sürecinin temelinde çocuğun bir şeyler yapması ya da sözel olarak ifade etmesi için çocuğun ilgilerinin kullanılması yer almaktadır (Diken, 2015). Çocuk tarafından sergilenen her hangi sözel, jestsel veya iletişimsel davranış temel alınarak eğitimci söz konusu davranışın bir üst seviyesi için model olur. Çocuk başlatılan iletişimi devam ettirmesi için cesaretlendirilir (Noonan ve McCormick, 2013). Doğru cevap A'dır.

Fırsat öğretiminin uygulanmasında dört adım tanımlanmıştır. Bu adımlar aşağıda tanımlanmıştır (Noonan ve McCormick, 2013):
(a) Çocukların gereksinim duyacağı veya almak isteyeceği materyalleri, durumları veya etkinlikleri tanımla ve uygun durum oluştur.
(b) Ortak ilgi kur.
(c)Çocuk her hangi bir iletişim girişiminde bulunduğunda daha kompleks bir iletişim davranışı öğret veya kullandığı sözel dili geliştirmeye yönelik bir ifade öğret.
(d)Çocuk tarafından talep edilen nesne, etkinlik veya yardımı sun. Doğru cevap B'dir.

Yanlışsız öğretim formatında uygulanan ayrık denemelerle öğretim yönteminin (a) Beceri yönergesinin sunulması, (b) İpucunun sunulması, (c) Öğrencinin tepkide bulunması, (d) Davranış sonrası uyaranların sunulması ve (e) Denemeler arası süre olmak üzere beş temel aşaması bulunmaktadır (Smith, 2001). Doğru cevap E'dir.

Yanlışsız öğretim yöntemlerinde geçerli olan bazı kavramlar bulunmaktadır. Bu kavramlardan hedef uyaran, bireyin hedeflenen davranışı sergilemesi için sunulan uyaranlardır. Hedef uyaran, bireye yöneltilen bir yönerge olabileceği gibi çevre düzenlemesi veya doğal olarak oluşan olay olabilir. Hedef davranış, bireyin sergilemesi istenen davranışlardır. Uyaran kontrolü, bireyin hedef uyaran sunulduğunda hedef davranışı sergilemesi olarak tanımlanabilir. Eğer birey ipucu sunulduğunda hedef davranışı sergiliyorsa uyaran kontrolünü ipucu sağlıyor demektir. Bir süre sonra ipucu sunulmaksızın hedef uyaranın varlığında hedef davranış sergileniyorsa uyaran transferi (ipucundan hedef uyaran doğru) gerçekleşmiş demektir. Doğru cevap D'dir.

Günlük rutinler, sadece yetersizliği olan bireyler için değil, toplumda belirli bir düzenlemeye ihtiyacı olan tüm bireyler için etkili bir araçtır. 1962 yılında ABD’de geliştirilen ve ülkemizde de geniş kabul görmüş olan High Scope Projesi öğretimde günlük rutinlerin öneminin altını çizer. Başlangıçta olumsuz sosyo-ekonomik çevrelerden gelen çocukları desteklemek için geliştirilmiş olan program, günümüzde tüm okul öncesi dönemdeki bireyleri kapsayacak şekilde genişlemiştir. Doğru yanıt B’dir.

Etkinlik temelli öğretim ya da gömülü öğre­timde yer alan “gömülü” terimi devam eden sınıf etkinlikleri ve öğretim rutinleri içerisinde sunulan kısa öğretim denemelerini ifade etmektedir. Kısa öğretim oturumlarında çocuğun bi­reysel öğrenme hedefleri amaç olarak alınmakta ve etkinlikler günlük rutinlerin içine “gömülmekte­dir.” Bu yöntem çocuk devam eden sınıf etkinlik­lerine ilgi geliştirdiğinde veya öğretimsel hedeflerle devam eden rutinler arasında iyi bir uyum oldu­ğunda kullanılabilir. Doğru yanıt A’dır.

Fırsat öğretiminde yetişkin ve ço­cuğun sıra alma süreci beş adımda tanımlanmıştır. Buna göre birinci adım izle ve dinle olarak ele     alın­maktadır. Bu aşamada çocuk izlenir ve bir şeye ilgi gösterdiğini yansıtan ses, sözcük ya da bakış bekle­nir. İkinci adım katıl olarak belirtilmektedir. Eği­timci, çocuğun baktığı nesneye bakarak, baktığı nes­nenin adını söyleyerek, ilgili bir soru sorarak ya da bir yorum yaparak çocuk tarafından başlatılmış olan etkileşime katılır ve daha fazla etkileşim kurması için çocuk desteklenir. Üçüncü adım bekle olarak ortaya konmuştur. Bu aşama, tepkide bulunması için çocu­ğa fırsat sunulan aşamadır. Çocuğun tepkisi bekle­nir. Dördüncü adım destekle adımıdır. Gereksinim­leri doğrultusunda çocuğa yardım sunulur. Beşinci ve son adım onayla olarak belirtilmektedir. Çocuğa ilgi gösterdiği nesnenin verilmesi, söylediği sözel ifa­denin genişletilmesi veya içinde bulunduğu ortamla ilgili ödül sunulması onaylama adımıdır. Onaylama, çocuğun davranışının doğal sonucu olarak sağlanır yani doğal pekiştireçlerdir. Doğru yanıt C’dir.

Ayrık denemelerle öğretim yöntemi, uygulamalı davranış analizine dayalı öğretim uygulamaları ara­sında yer almaktadır. Davranışı öncesi ve davranış sonrası uyaranların davranışların oluşmasındaki önemine vurgu yapan uygulamalı davranış analizi­nin temel ilkesinden hareketle geliş­tirilmiş bir yöntem olarak bilinmektedir. Ayrık de­nemelerle öğretim yönteminde, öğretimi yapılacak bir beceri alt basamaklara ayrılmaktadır. Her bir alt basamak art arda yinelenen denemelerle öğretilmek­tedir. Her bir de­neme öncül-davranış-sonuç bileşenini içermektedir. Öncül, be­ceri yönergesi veya ayırt edici uyaran olabilir. Beceri yönergesi veya ayırt edici uyaran ifadesi, belirli bir tepkiye yol açan uyaranı tanımlamaktadır. Bu uya­ran bireye soru sorma, görsel destek veya çevre           dü­zenlemesi olabilir. Doğru yanıt D’dir.

Yanlışsız öğretim yöntemlerinde geçen bir başka önemli kavram ipucudur. İpucu, bireyin hedeflenen davranışı sergilemesini sağlamak veya kolaylaştırmak için yapılan sistematik yardımlar­dır. Kontrol edici ipucu ve kontrol edici olma­yan ipucu olarak iki grupta ele alınabilir. Doğru yanıt B’dir.

Tepki ipuçlarının kullanıldığı yanlışsız öğretim yöntemleri sekiz grupta ele alınmaktadır. Bunlar sabit bekleme süreli öğretim, eş zamanlı ipucu ile öğretim, artan bekleme süreli öğretim, davranış öncesi ipucu ve sınamayla öğretim, davranış öncesi ipucu ve silikleştirmeyle öğretim, aşamalı yardımla öğretim, ipucunun giderek artırılması ile öğretim ve ipucunun giderek azaltılmasıyla öğretim olarak ifade edilmektedir. Doğru yanıt E’dir.

Örneğin görme ve hafif derecede zihin yetersizliğine sahip bir bireye “yumuşak” kavramının sabit bekleme süreli öğretim yöntemi ile öğretileceği bir çalışmada bireyin avuç içine bir nesne yerleştirilerek “Bu nesne nasıl?” sorusu yöneltilebilir. Eş zamanlı olarak eğitimci “yumuşak” yanıtını sunar. Bu örnekte hedef uyaran, nesnenin bireyin avuç içine konması ve beceri yönergesi sunulmasıdır. Kontrol edici ipu­cu “yumuşak” yanıtının sunulmasıdır. Bu durumda eğitimcinin “yumuşak” yanıtı, bireyin “yumuşak” yanıtını vermesini sağlıyor olmalıdır. Bu aşama sıfır saniye bekleme süreli denemelerin sunulduğu aşa­madır ve bireyin bütün doğru tepkileri pekiştirilmelidir. Belirli sayıda deneme gerçekleştirildikten sonra eğitimci aynı hedef uyaranı sunar. Bireyin avuç içine nesneyi yerleştirir ve “Bu nesne nasıl?” sorusunu yöneltir. Bireyin tepkide bulunması için 4-5 saniye bekler. Bu aşama sabit bekleme süreli denemelerin sunulduğu aşamadır. Birey ipucu sunulmadan doğru tepkide bulunursa pekiştirilir. Doğru tepkide bu­lunmaz veya yanlış tepkide bulunursa kontrol edici ipucu sunulur. Eğitimci “yumuşak” der ve bireyin tepkisini bekler. Birey ipucundan sonra doğru tepkide bulunur ve “yumuşak” derse yine pekiştirilir  an­cak ipucundan sonra doğru tepkiler pekiştirilirken kullanılan pekiştirecin türü veya miktarı ipucundan önce verilen doğru tepkiler için verilen pekiştireçten farklı olur. Birey ipucu sunulmadan “yumuşak” dediğinde birincil pekiştireçler ve sosyal pekiştireç kazanıyorsa ipucu sunulduktan sonra “yumuşak” dediğinde sadece sosyal pekiştireç kazanır. Birey ipucu sunulduktan sonra yanlış tepkide bulunursa görmezden gelinir ve yeni denemeye geçilir.  Doğru yanıt A’dır.

İpucu dört yolla silikleştirilebilir:

Doğru yanıt A’dır.