ÇOKLU ENGELLİLERİN BAKIM VE REHABİLİTASYONU

Artan yaşam süresi beraberinde morbidite adı verilen kronik (süreğen) sağlık sorunlarının ortaya çıkma olasılığını artırmaktadır (örneğin; işitme ve görme kaybı yaşayan bireyler ve bu bireylerin diyabet ve dejeneratif eklem hastalıkları gibi diğer kronik sağlık sorunlarının olması). Doğru cevap C'dir.

En çok karşılaşılan ve çoklu yetersizliğe neden olan sendromlar arasında Rett sendromu, Angelman sendromu, Williams-Beuren sendromu, Prader-Willi sendromu, Cornelia de Lange sendromu, Sanfilippo sendromu, Fragile X sendromu, tuberoz sklerozis kompleksi ve diğerleri yer almaktadır. Doğru cevap C'dir.

Epilepsi, beyinde hızlı ve bozulmuş elektrokimyasal ateşleme sonucu davranış ve bilinç işlevlerinde, duyusal ve motor işlevlerde ani ve beklenmedik değişikliklerdir. Doğru cevap C'dir.

İşitme bozuklukları genel olarak dört başlık altında incelenmektedir.Bunlar; iletimsel, duyu-nöral, miks (karışık) ve işitsel işlemleme bozukluğudur. Doğru cevap A'dır.

Özellikle gelişimsel yetersizlikten şiddetli düzeyde etkilenen bireyler doğuştan veya sonradan işitme bozuklukları için risk taşımaktadır. Risk taşıyan gruplar arasında serebral palsi, Down sendromu, gebelik dönemi kızamıkçığı, fragil x sendromu, yeni doğan sarılığı, hamilelikte sitomegalovirüs enfeksiyonu ve kırk yaş sonrası bireyler yer almaktadır.

Astım rahatsızlığına sahip birinin aktivitenin şiddeti aniden artırılmamalıdır. Doğru cevap D'dir.

Yutma güçlüğünü yansıtan belirtiler arasında hızlı beslenme acil olmayan bir durumdur. Doğru cevap D'dir.

Yutma sorunlarını yönetmek için içilen sıvı miktarını artırmak gerekir. Doğru cevap D'dir.

Sebral palsili bireylerin kas tonusu bozuklukları çiğneme, yutma ve bağırsak hareketlerini olumsuz etkileyerek beslenmeye bağlı büyüme sorunlarına yol açmaktadır. Yiyeceklerin dış yüzeyi ve sertlik özelliği uyarlanarak bireye uygun hâle getirilmeli, özellikle çocukların yaşam kalitesini, sağlığını koruma ve büyümesi için ilave yiyecek destekleri ve sonunda gerekirse tüple beslenme düşünülmelidir. Doğru cevap B'dir.

Yetersizliği olan yetişkin günde 2000- 2500 ml, 2- 4 yaş arası çocuk 8001000 ml, 4-8 yaş arası çocuk 1000-1400 ml bardak sıvı almalıdır. Doğru cevap C'dir.

Epilepsi, beyinde hızlı ve bozulmuş elektrokimyasal ateşleme sonucu davranış ve bilinç işlevlerinde, duyusal ve motor işlevlerde ani ve beklenmedik değişikliklerdir. Epilepsi için risk oluşturan durumlar genetik yatkınlık, doğum öncesi, doğum sırası ve sonrası çeşitli faktörlerdir (enfeksiyon, kafa travması, toksik maddelere maruz kalma, oksijen yetmezliği vb.). Epilepsi, şiddetli ve çoklu yetersizliği olan bireylerde oldukça yaygın olup genel popülasyondan otuz kat daha sık görülmektedir

Görme kaybı olan bireylere az aydınlatma yerine net bir ışık kaynağı ile yeterli aydınlatma sağlanmalıdır. Parlayan veya göz alıcı aydınlatma yeterli aydınlatma anlamına gelmemektedir. Örneğin metal veya parlak yüzeyler parlamaya yol açarak görme kaybını artırır.

İşitme bozukluğu olan bireylerle iletişim kurarken orta hızda bir tempoyla ve yeterli bir tonda ve bağırmadan ifadeler oluşturulmalıdır. İfadelerin anlaşılıp anlaşılmadığı çoklu yetersizliği olan bireylerin yüzü ve vücut dili izlenerek belirlenebilir. İfadelerin anlaşılmadığı ve muğlak yüz ve vücut dilinde kelimeler tekrarlanmalıdır.

Serebral palsili bireylerde kas tonus bozuklukları sonucu başın öne doğru düşmesi ağız kapamayı güçleştirmektedir. Aşırı salya üretimi genellikle ağzı kapatmada yaşanan güçlükler sonucu gerçekleşip aşırı salya bu kötü baş-boyun duruşu, dil hareketleri ve diş anormallikleriyle ilişkilidir. Bu sorunla mücadele için tedavi seçenekleri arasında fizyoterapi, cerrahi veya reçete edilen ilaçlar yer almaktadır. Dişlerde erozyon özellikle zihinsel yetersizliği olan bireylerde sıkça görülmektedir. Bu erozyon bakteri plağı, travma veya mekanik faktörlerle ilişkili olmayıp daha çok asit çözünmesinin kimyasal süreci sonucunda sert diş dokusunda geriye dönüşü olmayacak şekilde gerçekleşmesiyle ilişkilidir.

Yutma güçlüğünü yansıtan belirtiler arasında acil olanlar; zatürre, göğüs enfeksiyonu, tam tıkanıklık sonucu boğulma, her yemekte veya sıvı aldığında öksürme, ani kilo kaybı, vücut kitle indeksinin 15’in altına düşmesi, yeme ve içme becerilerinde ani değişiklikler ve yeme ve içme sırasında solunum güçlüğü yaşanmasıdır.

Beslenme sırasında çoklu yetersizliği olan bireylerin yutma sorunlarını yönetebilmek için bazı telafi edici stratejileri uygulamak yararlı olabilir. Bunlar;

• Güvenli yutmayı desteklemek üzere yetersizliği olan bireyde duruş değişiklikleri yapma

• Öğün zamanlarında fiziksel olarak bireyi destekleme

• Yiyeceklerin sertliğini ve kıvamını değiştirme

• İçilen sıvıları yoğunlaştırma

• Az ve sık yemek gibi öğün sürecini değiştirme

• Masa, sandalye yüksekliği, oturma açısı vb. konularda çevresel düzenleme yapma

• Çatal-kaşık gibi araçları kullanıcıya uygun olan biçimde değiştirme

Yukarıda sıralanan telafi edici yöntemleri sağlık ekibinden (dil-konuşma terapisti, hemşire, diyetisyen, fizyoterapist, ergoterapist) öğrenen ve bu yöntemleri uygulamaya özen gösteren bakım personelinin yeme ve içme hususunda sağlık ekibinin önerdiği talimatnameye riayet etmesi de beklenmektedir.

Çoklu yetersizliği olan bireylerin sağlığını ve psikososyal iyilik hâlini geliştirici unsurlardan bazıları aşağıda sıralanmaktadır: 

• Hareket ve egzersiz

• Hoşa giden aktiviteler

• Duyusal uyarımlar

• Sosyal etkileşim ve pozitif ilişki

• Seçim fırsatlarının oluşturulması

• Bakım personeli ve aile üyelerini destekleme.

Tüple beslenme uygulaması sırasında dikkat edilmesi gereken bazı hususlar bulunmakta, çoklu yetersizliği olan bireylerin yakın çevresindeki aile, bakım personeli ve diğer kişilerin bu hususlar konusunda bilgili olmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Bunlar: 

• Bakım personeli hizmet verdiği kişinin ağız yoluyla mı tüple mi beslendiği konusunda bilgi sahibi olmalıdır.

• Tüple beslenme öncesi bakım personeli burun yoluyla yapılan beslenme için tüpün doğru yerde pozisyonlanıp pozisyonlanmadığını kontrol etmelidir.

• Tüple beslenmek için yetersizliği olan birey sırtüstü yatmaya devam edecekse en az 300 eğimle yatış pozisyonu değiştirilmelidir. Oturma pozisyonunda tüple beslenebilir.

• Tüple beslenme sırasında besin içeriği yavaş bir hızla bireye verilmelidir. Ancak tüple hızlı beslenmesi bazı istenmeyen yan etkilere yol açabilir. Örneğin kramp, ishal, mide bulantısı, kusma, reflü ve besin içeriğinin soluk borusuna ve akciğerlere kaçması.

• Tüpün yüksek yere yerleştirilmesi yerçekiminin etkisiyle besin içeriğinin akış hızını artırır. Daha yavaş hızda beslenme için yerçekimi etkisini azaltmak amacıyla daha alçak yere besin çantası asılmalıdır.

Sıvı kaybı durumunda çoklu yetersizliği olan bireyler akranları gibi bazı belirtiler sergileyebilir. Bunlar; koyu idrar, baş ağrısı, sık idrar yolu enfeksiyonu, hafif bilinç bulanıklığı, yorgunluk, idrarda azalma veya idrara çıkmamadır. Çoklu yetersizliği olan birey 24 saat hiç idrar çıkışı sağlamamış ise bu bir sıvı kaybı durumunu yansıtabilir ve bu nedenle doktora başvurulmalıdır.