ÇOKLU ENGELLİLERİN BAKIM VE REHABİLİTASYONU

GİRİŞ
Çok engelli bireylerin yetersizlik alanları ve bu yetersizlikten etkilenme dereceleri bireyden bireye farklılık göstermektedir. Bu bölümde çoklu engellik, zihin yetersizliği + işitme yetersizliği, zihin yetersizliği + görme yetersizliği, zihin yetersizliği + bedensel yetersizlik, görme yetersizliği + işitme yetersizliği, görme yetersizliği + bedensel yetersizlik kombinasyonları çerçevesinde ele alınacaktır. Çoklu engellilerin özelliklerini anlamak bu bireylerin normal gelişim gösteren ve diğer engel gruplarındaki bireylerle gelişimsel olarak ne tür benzerlik ve farklılıklarının olduğunu anlamamıza ve bu sayede daha etkili öğrenme ortamları ve daha etkili öğrenme etkinlikleri sunmamızı olası kılar. Çok engelli bireylerle çalışan eğitimciler bu bireylerin gelişimsel özelliklerini bilmelerinin yanı sıra birey hakkında aileden bilgi alma gerekliliğini de unutmamalıdırlar çünkü aile bireyleri, çok engelli bireyin tıbbi ve eğitsel geçmişi hakkında en bilgili kişilerdir. Bu noktada unutulmamalıdır ki çok engelli bireylerin farklılıkları benzerliklerinden çoktur (Akçamete, 1991). Bu yüzden çoklu engellilerin ortak özellikleri hakkında bilgi verildikten sonra gelişim alanlarına göre normal gelişim gösteren bireylere göre farklılıkları açıklanacaktır.
ÇOKLU ENGELLİLERİN ORTAK ÖZELLİKLERİ
• Tıbbi problemler
• Sözel dili anlamada güçlük
• Sınırlı ilgi
• Algılama ve hafıza güçlükleri
• Düşük benlik algısı
• Fiziksel hareketlerde güçlük
• Günlük yaşam becerilerinde desteğe ihtiyaç duymadır (Nakken ve Vlaskamp, 2002;Nakken ve Vlaskamp, 2007)

Bağımsız yaşam becerilerine ek olarak çoklu engellilerin okuma ve yazma gibi akademik becerilerde de yaşıtlarından daha geride performans sergiledikleri belirtilmektedir.

Bebeğin dünyaya gelişi ile dış dünyayı anlamlandırma çabası başlar. Bu çaba bebeğin duyu organları ve içsel zihin süreçleri olarak tanımlayabileceğimiz biliş ile yürütülür. Bilişin içeriği dikkat, algı, bellek, okuma-yazma, problem çözmeden oluşmaktadır.

Sosyal ve duygusal gelişimin temelleri bireyin dünyaya geldiği ilk yılda atılır ve tüm yaşam boyu devam eder. Sosyal ve duygusal gelişimin yaşam boyu devam eden bir süreç olmasına karşın en hızlı geliştiği dönem 0-3 yaş aralığıdır. Bu dönemde birey çevresindeki kişi ve olaylarla etkileşime girerek deneyim kazanır. Bu gelişim üzerinde etkili olan iki önemli faktör mizaç ve bağlılıktır. Birey genetik altyapısında getirdiği mizacı ile günlük hareket seviyesini, düzenini, çevreye uyumunu ve sosyal etkileşimlerini belirler. İkinci faktör olan bağlılık aile ile çocuk arasında yaşanan bağdır. Bu bağ çocuğun çevre ile kurduğu iletişimini etkiler. Özellikle anne ile bebek
arasında kurulan bağ bebeğin çevre ile etkileşimini yakından etkilemektedir.

Çoklu engellilerin bir kısmı ilgi ve ihtiyaçlarını normal gelişim gösteren bireyler gibi gösteremedikleri için
farklı davranış kalıplarıyla kendini ifade etmeye çalışabilir. Bu davranışlar kimi zaman sallanma, elini yüzünün önünde sallama, parmak emme, diş gıcırdatma gibi davranışlar olabilir. Kimi zaman ise ısırma, kendine sert bir cisimle vurma, kemirme gibi kendine zarar verici davranışlar olabilir.

Çok engelli bireyler konuşmayı anlamlı bir şekilde kullanmada sınırlılıklar gösterebilirler. Bu sınırlılığı aşmak için de çok engelli bireyler göz hareketleri, dokunma, yüz ifadeleri, mimikler, bilgisayar ya da konuşmayı destekleyici cihazlar kullanabilmektedirler

Motor performansta meydana gelen kalıcı değişikliklere motor öğrenme denir.

Çoklu engellilerin fiziksel yetersizliklerinden dolayı kas kontrolü sınırlıdır. Bu sınırlılık da yeme, giyinme, soyunma, diş fırçalama, saç tarama ve tuvalet becerileri gibi özbakım becerilerini bağımsız gerçekleştirmelerini
zorlaştırmaktadır.

Uygun olmayan davranışların azaltılmasında aile bireyleri kimi zaman çaresiz kalabilmektedir. Bu durumda eğitimcilerin davranışın ortaya çıkma nedenlerini araştırması gerekmektedir. Ayrıca eğitimcinin uygun azaltma tekniklerini kullanarak ve bunları aileye öğreterek aile yaşam kalitesinin artmasına yardımcı olması gereklidir.

Çoklu engellilerin iletişim kurmada kullanılan dil ve yüz ifadelerinde bozukluklar olabilir. Bu bozukluklar dilin gelişimi ve yapısında gerçekleştiğinde bireylerin çevresindeki kişilerle iletişim kurması daha da zorlaşır. Bu duruma ek olarak çok engelli bireylerin çevresindeki bireylerle az etkileşime girmesi onda bir deneyim eksikliği yaratmış olabilir. Bu iki durumda da çok engelli bireyler konuşmayı anlamlı bir şekilde kullanmada sınırlılıklar gösterebilirler.

Çoklu engellilerin ortak özellikleri şu şekildedir:

Fiziksel gelişim bedeni oluşturan kas, beyin ve sinir, sindirim, dolaşım, boşaltım, solunum vb. sistemlerin gelişimini, kilonun artışını, kemiklerin gelişimini, dişlerin çıkmasını ve değişmesini kapsar. Fiziksel gelişimin en hızlı olduğu dönem bebeklik dönemidir. Bu dönemdeki gelişim gelecek yıllardaki gelişimin temelini oluşturur.

Bireyin çevresini keşfetmesi, fiziksel gelişimine paralel olarak ilerleyen motor gelişimi ile başlar. Motor gelişim, bireyin hayatı boyunca sergilediği motor davranışlarındaki değişikliktir. Bireyin fiziksel olarak büyümesi ve merkezî sinir sisteminin gelişimine paralel olarak organizması isteme bağlı hareketlilik kazanır. Birey hareketlilik kazandıkça çevresini tanımaya çalışır. Her tanıma fırsatında bireyin duyu organları, zihin becerileri ve kasları birlikte çalışır.

Çoklu engellilerin bir kısmı ilgi ve ihtiyaçlarını normal gelişim gösteren bireyler gibi gösteremedikleri için farklı davranış kalıplarıyla kendini ifade etmeye çalışabilir. Bu davranışlar kimi zaman sallanma, elini yüzünün önünde sallama, parmak emme, diş gıcırdatma gibi davranışlar olabilir. Kimi zaman ise ısırma, kendine sert bir cisimle vurma, kemirme gibi kendine zarar verici davranışlar olabilir (Akçamete, 1991; Poppes, Van der Putten, veVlaskamp, 2010;Tekin-İftar, 2005).

Yaşamın ilk yılında başlayıp devam eden bir süreç olsa da çok engelli bireyler sosyal ve duygusal gelişimde güçlükler yaşamaktadırlar. Çok engelli birey çevresindeki sosyal etkileşim fırsatlarını görme, işitme, zihin yetersizliği veya bedensel yetersizlik gibi nedenlerden dolayı etkin kullanamayabilir. Bu sınırlılığı aşmak için çoklu engelliler dokunma, jest mimik ya da bilgisayar gibi alternatif yollarla iletişim kurabilirler (Chantry ve Dunford, 2010; Holburn, Nguyen ve Vietze, 2004; Petry ve Maes, 2006).

Çoklu engellilerin bilişsel becerilerine paralel olarak ilerleyen iletişim ve dil becerileri, yetersizlikten
etkilenme derecesine göre sınırlılıklar göstermektedir. Bu durum da çoklu engellilerin sosyal ve duygusal gelişimine olumsuz yansımaktadır. Bu nedenle ailelerin çok engelli bireyin sosyal ve duygusal gelişimini desteklemek için yapması gereken ortam düzenlemelerin, oyun fırsatlarının kullanımı hakkında bilgi sahibi olması gereklidir Çok engelli bireyle çalışan eğitimcilerin uyguladıkları bireyselleştirilmiş eğitim planlarında bireyin sosyal ve duygusal özelliklerini geliştirmeye yönelik akranlarıyla etkileşime girecekleri oyun etkinliklerine yer vermesi gereklidir. Bunlara ek olarak çok engelli bireyin boş zamanlarını değerlendirmeye yönelik aktivitelerin planlanması hem ailelerin hem de eğitimcilerin unutmaması gereken bir konudur. (Haring ve Breen, 1992; Hunt, Soto, Maier, Liboiron, ve Bae, 2004).

Çoklu engellilerin özelliklerini anlamak bu bireylerin normal gelişim gösteren ve diğer engel gruplarındaki bireylerle gelişimsel olarak ne tür benzerlik ve farklılıklarının olduğunu anlamak onlara daha etkili öğrenme ortamları ve etkinlikleri sunmamızı sağlar. Çoklu engellilerin ortak özellikleri;Tıbbi problemler, Sözel dili anlamada güçlük, Sınırlı ilgi, Algılama ve hafıza güçlükleri, Düşük benlik algısı, Fiziksel hareketlerde güçlük, Günlük yaşam becerilerinde desteğe ihtiyaç duyma (Nakken ve Vlaskamp, 2002; Nakken ve Vlaskamp, 2007) alarak özetlenmiştir. Ancak her bir gelişim alanındaki yetersizliğin diğer gelişim alanlarıyla etkileşerek ortaya çıkaracağı çoklu engellilik kombinasyonlar çok farklı olacaktır. Bu nedenle ortak özelliklerden bahsedilse bile her çoklu engele sahip birey aslında tektir. Bu nedenle de her bir bireyin değerlendirilmesi ve eğitim planlaması biribirinden çok farklıdır.

Çoklu engellilerin iletişim kurmada kullanılan dil ve yüz ifadelerinde bozukluklar olabilir. Bu bozukluklar dilin gelişimi ve yapısında gerçekleştiğinde bireylerin çevresindeki kişilerle iletişim kurması daha da zorlaşır.

Birden fazla yetersizlikten etkilenen çoklu engelliler daha önce anlatılan gelişim alanlarında olduğu gibi bilişsel gelişimde de akranlarından daha düşük performans sergilemektedirler. Çok engelli bireylerin zeka puanlarının (IQ) genellikle 25-40 puan, ağır düzeyde çok engelli bireylerin zeka puanlarının ise 0-25 aralığında olduğu belirtilmektedir (Downing ve Peckham-Hardin, 2006).

Çok sınırlı iletişim becerisine sahip olan Seval on yaşına gelmesine rağmen konuşma becerisini kazanamamıştır. Son üç dört yıldır Seval sağ elinin baş ve işaret parmağını ağzına sokmaktadır. Ağzına soktuğu zamanlarda da öne arkaya doğru sallanmaktadır. Seval’in ailesi ilk başlarda bu davranışları hoş görse de daha sonra bu davranışın önüne geçmek için akıllarına gelen her şeyi denemişlerdir. Ancak Seval bu davranışları sergilemeye ısrarla devam etmiştir. Seval’in bu davranışlarının özelliklerini anlamanın en iyi yolu davranışı çok iyi irdelemek, bu davranışın bireye ne kadar ilginç geldiğini kavramak ve bireyin diğer davranışlarıyla karşılaştırılması gerekir. Bu durumda bazen ailelerin üstesinden gelemeyeceği bir hal alabilmektedir. Bu tür durumlarda öğretmen ya da bir uzmandan bir an önce destek almak davranışların kronikleşmeden önlemlerin alınması için önemlidir.