ÇOKLU ENGELLİLERİN BAKIM VE REHABİLİTASYONU

Ülkemizde Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’nde çoklu engellilik “birden fazla alanda yetersizlik” olarak ifade edilmiş ve “Birden fazla alanda görülen yetersizlik nedeniyle özel eğitim ve destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan birey” olarak tanımlanmıştır.

Çok engelli bireyler aynı anda birden fazla engele sahip olduklarından daha yüksek etkilenme düzeylerine sahiptirler. Yaşamlarının başlangıcından itibaren daha yoğun destek hizmetlerine gereksinim duyduklarından hafif ya da orta düzeyde engelli bireylere kıyasla daha erken dönemde fark edilirler. Bu yüzden çok engelli bireylerin gelişim özelliklerinin bilinmesi, tanılama sürecinin uygun bir şekilde yerine getirilmesi ve gerekli destek hizmetlerin zamanında tanımlanması, planlanması ve sağlanması son derece önemlidir. Karakteristik olarak çok engelli bireyler özbakım becerilerini çok az düzeyde yerine getirebilirken birçoğunu henüz öğrenememişlerdir ya da hiç yerine getiremezler. İletişim becerilerinde, bilişsel, psiko-motor, sosyal ve duygusal becerilerde ciddi sınırlılıklar yaşamaktadırlar.

Doğum Öncesi Engel Nedenleri şu şekilde sıralanmaktadır. 
• Çeşitli kromozomal nedenler
• Akraba evliliği
• Hamilelik süresince yetersiz beslenme
• Soy geçmişinde kalıtımsal hastalık olması
• Hamilelik yaşının (çok küçük ya da büyük) uygun olmaması
• Hamilelikte doktor tavsiyesi dışında ilaç kullanılması
• Hamilelikte annenin sigara, alkol, uyuşturucu kullanması
• Hamilelikte iyonize röntgen ışınlarına maruz kalınması
• Ana baba arasındaki kan uyuşmazlığı
• Hamilelikte ateşli, bulaşıcı hastalık geçirme
• Hamilelikte kaza geçirilmesi veya travmaya maruz kalınması
• Hamilelikte aşırı stres veya zehirlenmeye maruz kalınması
• Hamilelikte sağlık kontrollerinin ve yapılması gereken testlerin yaptırılmaması
• Hamilelikte gereken vitamin ve minerallerin eksikliği
• Annenin yüksek tansiyon, kalp veya şeker hastalığı gibi hastalıklarının bulunması
• Fazla veya sık aralıkta hamile kalınması veya doğum yapılması

Doğum sonrası engel nedenleri şu şekilde sıralanmaktadır. 
• Bebeğin yetersiz beslenmesi
• Bebeğin gerekli testlerinin ve sağlık kontrollerinin yaptırılmaması
• Bebeğin aşılarının düzenli olarak yaptırılmaması
• Ağır doğum sarılığı
• Doğum sonrası bebeğin ağır ve ateşli hastalık geçirmesi
• Ev, iş, trafik kazaları
• Zehirlenme türleri
• Doğal afetler
• Ailenin ve çevrenin eğitimsizliği nedeniyle
yanlış müdahalede bulunulması
• Bireylerin ihmal ve istismar edilmesi

Çok engelli bireyler genellikle yukarıda bahsedilen şekillerde dünyaya gelirler ancak bu durumun bazı olası nedenleri aşağıda belirtilmektedir.
1. Kromozom bozuklukları
2. Doğum sonrası nedenler
3. Erken doğum
4. Beyin/omurilik zedelenmesi
5. Enfeksiyon hastalıkları

6. Genetik bozukluklar
7. Kazalarda yaralanma
8. Bu nedenler aynı zamanda pek çok engel grubunun da ortak nedenleri olarak ifade edilebilir.

Türkiye’de yetersizlikten etkilenmiş bireyler eğitim imkânlarından yararlanabilmek için önce tıbbi tanı, daha sonra da eğitsel tanı almaktadırlar. Ülkemizde çok engelli bireyler tıbbi ve eğitsel tanılama aşamasında sahip oldukları birden fazla yetersizliğin isimlerinin bir arada kullanılmasıyla tanılanmaktadırlar. Örneğin görme yetersizliği + hafif düzeyde zihinsel yetersizlik, bedensel yetersizlik + görme yetersizliği vb. Tanılama işlemlerinde kullanılan farklı yaklaşımlar, tanılama araçlarının yeterli olmayışı çoklu engelliliğin gerçek sayılarının belirlenmesini güçleştirmektedir. Bu yüzden ülkemizde henüz çoklu engelliliğe yönelik olarak toplanmış net ve güncel bir istatistiki veri bulunmamaktadır. Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığının 2002 yılında yaptığı “Türkiye Özürlüler Araştırması” adlı çalışmada bu grupta yer alan bireylerin sayılarına ilişkin bazı veriler elde edilmiştir. Buna göre Türkiye’de yetersizlikten etkilenmiş bireylerin %11,75’i iki çeşit yetersizliğe, %2,52’si üç çeşit yetersizliğe, %0,61’i dört çeşit yetersizliğe, %0,21’i ise beş çeşit yetersizliğe sahiptir. Araştırma sonuçlarına dayanılarak kişide var olan yetersizlik türünün sayısı arttıkça görülme sıklığının azaldığı ifade edilebilir

Çeşitli nedenlerden dolayı okula devam edemeyecek çocuklar için (örneğin sağlık sorunları) ise evde bakım hizmeti ya da evde eğitim gibi tedbirler alınmaktadır. Ayrıca bu çocuklar, ihtiyaç duyulduğu takdirde ayda maksimum 12, minimum 4 saat olmak şartıyla destek eğitim hizmetlerinden yararlanabilmektedirler.

İşitme ve görme engelli olarak tanımlanan çocuklarda bildirilen ek engel oranları;
• %66 bilişsel bozukluk
• %57 fiziksel engellilik
• %38 karmaşık sağlık bakım ihtiyaçları
• %9 davranış zorlukları
• %30 diğer olarak sıralanmaktadır.

İşitme ve görme engelli olarak tanımlanan çocuklarda bildirilen ek engel oranları;
• %66 bilişsel bozukluk
• %57 fiziksel engellilik
• %38 karmaşık sağlık bakım ihtiyaçları
• %9 davranış zorlukları
• %30 diğer olarak sıralanmaktadır

Serebral palsi, spina bifida ve kas bozukluğu genellikle fiziksel engele ek olarak görme engelinin bulunduğu durumlardır. Bazıları yardımsız bir şekilde yürüyebilirken bazıları koltuk değneği, yürüteç ya da tekerlekli sandalye kullanabilirler.  En büyük ve en önemli kayıpları bağımsız yaşam, bilgiye erişim, diğerleriyle ve dış dünyayla iletişim alanında yaşarlar. Görme engeline bağlı olarak çevresindeki nesnelerin farkına varamaz ve normal gelişim gösteren, görme engeli olmayan akranlarının yaptığı gibi çevresini sürüklenerek, emekleyerek ya da yürüyerek araştırmak için onu motive edecek nesneleri göremezler.

Kavramsal olarak “birden fazla alanda yetersizlik (Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği, 2006), çoklu engel (IDEA, 2004), ileri derecede yetersizlik ve çoklu yetersizlik (Tekin-İftar, 2005) kavramları benzer anlamlarda kullanılmıştır. Doğru seçenek D'dir.

Doğum Öncesi Engel Nedenler:

Çeşitli kromozomal nedenler

Akraba evliliği

Hamilelik süresince yetersiz beslenme

Soy geçmişinde kalıtımsal hastalık olması

Hamilelik yaşının (çok küçük ya da büyük) uygun olmaması

Hamilelikte doktor tavsiyesi dışında ilaç kullanılması

Hamilelikte annenin sigara, alkol, uyuşturucu kullanması

Hamilelikte iyonize röntgen ışınlarına maruz kalınması

Ana baba arasındaki kan uyuşmazlığı

Hamilelikte ateşli, bulaşıcı hastalık geçirme

Hamilelikte kaza geçirilmesi veya travmaya maruz kalınması

Hamilelikte aşırı stres veya zehirlenmeye maruz kalınması

Hamilelikte sağlık kontrollerinin ve yapılması gereken testlerin yaptırılmaması

Hamilelikte gereken vitamin ve minerallerin eksikliği

Annenin yüksek tansiyon, kalp veya şeker hastalığı gibi hastalıklarının bulunması

Fazla veya sık aralıkta hamile kalınması veya doğum yapılması

Doğru seçenek A'dır.

Doğum Anındaki Engel Nedenleri:

Doğumun erken veya güç olması

Bebeğin düşük doğum ağırlığında doğması

Doğumda bebeğin travma geçirmesi

Doğumun sağlık kuruluşunda, sağlık personeli tarafından gerçekleştirilmemesi

Doğru seçenek B'dir.

Çok engelli bireyler, birbirlerinden farklı yetersizlik türlerinden etkilendikleri ve etkilenme dereceleri çok farklılık gösterdiği için bu bireylerin genel özelliklerinden bahsetmek zordur. Aşağıda problem yaşadıkları bazı temel alanlar yer almaktadır (Şafak, 2012):

Öğrenme hızları yavaştır.

Öğrenilenleri genelleme ve sürdürmede güçlük yaşarlar.

Genellikle ciddi iletişim sorunları vardır.

Davranış ve sosyal becerilerde güçlük yaşarlar.

Dikkat sürelerinde ve dikkat için ipuçlarını anlamada güçlük yaşarlar.

Gözlemler yoluyla ve rastlantısal öğrenme- de güçlükleri vardır.

Kendi davranışlarını yönetme ve kontrol etmede, onları değerlendirmede ve kendini pekiştirmede güçlükleri vardır.

Fiziksel sorunlarına eşlik eden motor geli- şim sorunları vardır.

Doğru seçenek D'dir.

Hem zihin engelli hem de görme engeli olan bir bireyin üstesinden gelmesi gereken iki büyük engelivardır. Başat engel genellikle görme engeli değildir. Zihin ve görme engeli olan bir bireyin başat engelizihinsel engelidir. Görme engelli olup normal gelişim gösteren bir birey Braille alfabesi gibi bazı alternatif teknikler kullanarak akranlarının öğrendiği şeyleri öğrenebilir ancak görme engeline ek olarak zihinsel engelli olan bireyde öğrenme daha yavaştır. Dolayısıyla eğitilebilir düzeyde zihin engeline sahip görme engelli bireylere Braille alfabesi kesinlikle öğretilmelidir. Bu durumda olan bireyler Braille alfabesinin bütün kural ya da kodlarını bilmek zorunda değillerdir ancak bu bireylere gereksinimlerini karşılayacak kadar Braille öğretilmelidir. Bu şekilde temel düzeyde okuyup yazabilir, böylece yönünü bulurken, alışveriş listesi hazırlarken, telefon kullanırken ya da giyinirken kullanabileceği Braille işaretlerini öğrenebilir. Doğru seçenek B'dir.

Görme ve işitme engellilik görülme olasılığı düşük ve kendi içerisinde çok değişkenlik gösteren bir engel durumudur. Bir bireyin görme ve işitme engelli olarak değerlendirilebilmesi için ciddi iletişim ve gelişim problemleri yaşamasının yanı sıra, farklı ortam ve eğitim uyarlamalarına ihtiyaç duyması gerekmektedir. Ancak engel durumunun düzeyi bireyden bireye farklılık göstermektedir. Bir kısmı çok kısıtlı düzeyde duyabilir ya da işitebilirken büyük bir kısmında bu engellerine ek olarak fiziksel, tıbbi ve/veya bilişsel sorunlar görülebilmektedir. Görme ve işitme engelli bireylerin %90’ı bir ya da birden fazla ek engele ya da sağlık problemine sahip olduğu için çoğu zaman görme ve işitme engelli yerine çoklu engelli olarak adlandırılmaktadırlar. Görme ve işitme engelli bireyler yalnızca görme ya da yalnızca işitme engeli olan bireylerden farklı eğitim yöntemlerine gereksinim duyarlar (Killoran, 2007). Özellikle görme ve işitme engellilik durumu doğuştan olduğunda doğal öğrenme ve iletişimfırsatları, ileri düzeyde sınırlı olmaktadır (Killoran, 2007; Reimer & Siemonsma-Boom, 2013). Görme ve işitme engellilik erken doğum ya da çeşitli doğum komplikasyonlarına bağlı oluşabileceği gibi başka birçok sebebe de sahip olabilir. Çocukluk ve ergenlik döneminde menenjit, beyin zedelenmesi ya da kalıtıma bağlı olarak dha gelişebilir (Killoran, 2007). Amerika’da ve diğer ülkelerde uzmanlar engel düzeyi ağır görme ve işitme engelli bireylerin sayılarının arttığını ifade etmektedirler. Bu durum tıptaki ilerlemelere bağlı olarak erken doğan ve sağlık problemleri ciddi olan bebeklerin hayatta kalma oranlarının artmasından kaynaklanmaktadır. Doğru seçenek A'dır.

Fiziksel engellilik, doğuştan gelen bir anormalliği, hastalığın neden olduğu bozuklukları (örneğin çocuk felci) ve diğer nedenlerden kaynaklanan (örneğin serebral palsi) durumları içermektedir(IDEA, 2004). Doğru seçenek D'dir.

Çok engelli bireyler genellikle yukarıda bahsedilen şekillerde dünyaya gelirler ancak bu durumun bazı olası nedenleri aşağıda belirtilmektedir (Watson, 2017):

Kromozom bozuklukları

Doğum sonrası nedenler

Erken doğum

Beyin/omurilik zedelenmesi

Enfeksiyon hastalıkları

Genetik bozukluklar

Kazalarda yaralanma

Doğru seçenek B'dir.

Serebral Palsi, Spina Bifida ve Kas Bozukluğugenellikle fiziksel engele ek olarak görme engelinin bulunduğu durumlardır (American Foundation for the Blind, 2018). Fiziksel engelin birçok sebebi ola-bilir (Soorya, Leon, Trelles & Thurm, 2017; Redquest, Robertson-Wilson & Fletcher, 2017; Houdijk & Janssen, 2017). Bazı durumlarda vücudun bütün bölümleri engelden etkilenirken bazı durumlarda kollar, bacaklar ya da vücudun bir kısmı etkilenebilir. Bazıları yardımsız bir şekilde yürüyebilirken bazıları koltuk değneği, yürüteç ya da tekerlekli sandal- ye kullanabilirler. Görme ve fiziksel engeli olan bir bireyin ince ve kaba motor becerileri akranlarından farklıdır. Özellikle iki engel bir arada olduğunda etkilenme oranı daha da artmaktadır. En büyük ve en önemli kayıpları bağımsız yaşam, bilgiye erişim, diğerleriyle ve dış dünyayla iletişim alanında yaşarlar. Görme engeline bağlı olarak çevresindeki nesnelerin farkına varamaz ve normal gelişim gösteren, görme engeli olmayan akranlarının yaptığı gibi çevresini sürüklenerek, emekleyerek ya da yürüyerek araştırmak için onu motive edecek nesneleri göremezler (American Foundation for the Blind, 2018). Ayrıca, kendi kendine hareket kabiliyeti oldukça düşük olduğu için öğrenme ortamlarında bulunma ve öğren- me sınırlı düzeyde gerçekleşmektedir. Doğru seçenek C'dir.

Türkiye’de zorunlu eğitim çağındaki yetersizlikten etkilenmiş tüm bireyler (3-23 yaş) eğitsel tanılama sürecinden sonra okullara/sınıflara yönlendirilmektedirler. Çeşitli nedenlerden dolayı okula devam edemeyecek çocuklar için (örneğin sağlık sorunları) ise evde bakım hizmeti ya da evde eğitim gibi tedbirler alınmaktadır. Ayrıca bu çocuklar, ihtiyaç duyulduğu takdirde ayda maksimum 12, minimum 4 saat olmak şartıyla destek eğitim hizmetlerinden yararlanabilmektedirler. Söz konusu bireyler içerisinde bulunan engelli çocuklar; baskın yetersiz- liklerine ya da var olan birden fazla yetersizlikleri- ne yönelik açılan okullara/sınıflara yönlendirilerek yerleştirilmektedirler. E seçeneğindeki ifade yanlıştır. Doğru seçenek E'dir.