ÇOKLU ENGELLİLERİN BAKIM VE REHABİLİTASYONU - Deneme Sınavı - 16

Çok engelli bireyler aynı anda birden fazla engele sahip olduklarından daha yüksek etkilenme düzeylerine sahiptirler. Yaşamlarının başlangıcından itibaren daha yoğun destek hizmetlerine gereksinim duyduklarından hafif ya da orta düzeyde engelli bireylere kıyasla daha erken dönemde fark edilirler. Bu yüzden çok engelli bireylerin gelişim özelliklerinin bilinmesi, tanılama sürecinin uygun bir şekilde yerine getirilmesi ve gerekli destek hizmetlerin zamanında tanımlanması, planlanması ve sağlanması son derece önemlidir. Karakteristik olarak çok engelli bireyler özbakım becerilerini çok az düzeyde yerine getirebilirken birçoğunu henüz öğrenememişlerdir ya da hiç yerine getiremezler. İletişim becerilerinde, bilişsel, psiko-motor, sosyal ve duygusal becerilerde ciddi sınırlılıklar yaşamaktadırlar.

Doğum Öncesi Engel Nedenleri şu şekilde sıralanmaktadır. 
• Çeşitli kromozomal nedenler
• Akraba evliliği
• Hamilelik süresince yetersiz beslenme
• Soy geçmişinde kalıtımsal hastalık olması
• Hamilelik yaşının (çok küçük ya da büyük) uygun olmaması
• Hamilelikte doktor tavsiyesi dışında ilaç kullanılması
• Hamilelikte annenin sigara, alkol, uyuşturucu kullanması
• Hamilelikte iyonize röntgen ışınlarına maruz kalınması
• Ana baba arasındaki kan uyuşmazlığı
• Hamilelikte ateşli, bulaşıcı hastalık geçirme
• Hamilelikte kaza geçirilmesi veya travmaya maruz kalınması
• Hamilelikte aşırı stres veya zehirlenmeye maruz kalınması
• Hamilelikte sağlık kontrollerinin ve yapılması gereken testlerin yaptırılmaması
• Hamilelikte gereken vitamin ve minerallerin eksikliği
• Annenin yüksek tansiyon, kalp veya şeker hastalığı gibi hastalıklarının bulunması
• Fazla veya sık aralıkta hamile kalınması veya doğum yapılması

Doğum sonrası engel nedenleri şu şekilde sıralanmaktadır. 
• Bebeğin yetersiz beslenmesi
• Bebeğin gerekli testlerinin ve sağlık kontrollerinin yaptırılmaması
• Bebeğin aşılarının düzenli olarak yaptırılmaması
• Ağır doğum sarılığı
• Doğum sonrası bebeğin ağır ve ateşli hastalık geçirmesi
• Ev, iş, trafik kazaları
• Zehirlenme türleri
• Doğal afetler
• Ailenin ve çevrenin eğitimsizliği nedeniyle
yanlış müdahalede bulunulması
• Bireylerin ihmal ve istismar edilmesi

Çok engelli bireyler genellikle yukarıda bahsedilen şekillerde dünyaya gelirler ancak bu durumun bazı olası nedenleri aşağıda belirtilmektedir.
1. Kromozom bozuklukları
2. Doğum sonrası nedenler
3. Erken doğum
4. Beyin/omurilik zedelenmesi
5. Enfeksiyon hastalıkları

6. Genetik bozukluklar
7. Kazalarda yaralanma
8. Bu nedenler aynı zamanda pek çok engel grubunun da ortak nedenleri olarak ifade edilebilir.

Türkiye’de yetersizlikten etkilenmiş bireyler eğitim imkânlarından yararlanabilmek için önce tıbbi tanı, daha sonra da eğitsel tanı almaktadırlar. Ülkemizde çok engelli bireyler tıbbi ve eğitsel tanılama aşamasında sahip oldukları birden fazla yetersizliğin isimlerinin bir arada kullanılmasıyla tanılanmaktadırlar. Örneğin görme yetersizliği + hafif düzeyde zihinsel yetersizlik, bedensel yetersizlik + görme yetersizliği vb. Tanılama işlemlerinde kullanılan farklı yaklaşımlar, tanılama araçlarının yeterli olmayışı çoklu engelliliğin gerçek sayılarının belirlenmesini güçleştirmektedir. Bu yüzden ülkemizde henüz çoklu engelliliğe yönelik olarak toplanmış net ve güncel bir istatistiki veri bulunmamaktadır. Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığının 2002 yılında yaptığı “Türkiye Özürlüler Araştırması” adlı çalışmada bu grupta yer alan bireylerin sayılarına ilişkin bazı veriler elde edilmiştir. Buna göre Türkiye’de yetersizlikten etkilenmiş bireylerin %11,75’i iki çeşit yetersizliğe, %2,52’si üç çeşit yetersizliğe, %0,61’i dört çeşit yetersizliğe, %0,21’i ise beş çeşit yetersizliğe sahiptir. Araştırma sonuçlarına dayanılarak kişide var olan yetersizlik türünün sayısı arttıkça görülme sıklığının azaldığı ifade edilebilir

Çeşitli nedenlerden dolayı okula devam edemeyecek çocuklar için (örneğin sağlık sorunları) ise evde bakım hizmeti ya da evde eğitim gibi tedbirler alınmaktadır. Ayrıca bu çocuklar, ihtiyaç duyulduğu takdirde ayda maksimum 12, minimum 4 saat olmak şartıyla destek eğitim hizmetlerinden yararlanabilmektedirler.

İşitme ve görme engelli olarak tanımlanan çocuklarda bildirilen ek engel oranları;
• %66 bilişsel bozukluk
• %57 fiziksel engellilik
• %38 karmaşık sağlık bakım ihtiyaçları
• %9 davranış zorlukları
• %30 diğer olarak sıralanmaktadır.

İşitme ve görme engelli olarak tanımlanan çocuklarda bildirilen ek engel oranları;
• %66 bilişsel bozukluk
• %57 fiziksel engellilik
• %38 karmaşık sağlık bakım ihtiyaçları
• %9 davranış zorlukları
• %30 diğer olarak sıralanmaktadır

Serebral palsi, spina bifida ve kas bozukluğu genellikle fiziksel engele ek olarak görme engelinin bulunduğu durumlardır. Bazıları yardımsız bir şekilde yürüyebilirken bazıları koltuk değneği, yürüteç ya da tekerlekli sandalye kullanabilirler.  En büyük ve en önemli kayıpları bağımsız yaşam, bilgiye erişim, diğerleriyle ve dış dünyayla iletişim alanında yaşarlar. Görme engeline bağlı olarak çevresindeki nesnelerin farkına varamaz ve normal gelişim gösteren, görme engeli olmayan akranlarının yaptığı gibi çevresini sürüklenerek, emekleyerek ya da yürüyerek araştırmak için onu motive edecek nesneleri göremezler.

Yetersizliğin doğasına
bağlı olarak gelişen tıbbi problemler, kronik
hastalıkları ve ölüme neden olan sağlık sorunlarını
doğurmaktadır. Örneğin tiroid bozuklukları, obezite,
epilepsi, duyusal sorunlar, ruhsal sağlık sorunları,
bunama, kas-iskelet sorunları, kalp-solunum
hastalıkları vb. Ancak zihinsel yetersizliği şiddetli
düzeyde olan bireylerin hareket güçlüklerine sahip
olması, bu hastalıkların ve sağlık sorunlarının ortaya
çıkışını kolaylaştırmakta ve yaşam süresini sınırlandırmaktadır.

Williams-Beuren sendromlu bireyler orta ve üzeri şiddette zihinsel yetersizliğe sahip olup endokrin sistem sorunları (hipotiroid), kalp-dolaşım sistemi problemleri (yüksek tansiyon, aort darlığı), sindirim sistemi sorunları (kronik kabızlık), duyu-nöral işitme kayıpları, glikoz tolerans anormalliği ve diğer sağlık sorunlarına sahip olabilmektedir.

Fragile X sendromlu bireylerde görülen semptomlar (hastalık belirtisi) arasında konnektif doku anormalliklerine bağlı kalp kapağı sorunları, skolyoz (omurga eğrilikleri), eklem gevşekliği, testislerde genişleme ve diğer belirtiler görülmektedir. Ayrıca Fragile X sendromlu bireylerin bazıları dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu, OSB ve Prader-Willi sendromuna sahip bireylerin özelliklerini de sergilediğinden dolayı, bu ilave gelişimsel sorunlar sağlık bakım gereksinimlerini daha da artmaktadır.

Tuberoz sklerozis kompleksine sahip bireylerin bazıları OSB ve zihinsel yetersizlik belirtileri gösterip ilerleyici akciğer hastalıkları, epilepsi, böbrek kistleri ve diğer sağlık sorunları sergileyebilmektedir.

Fragile X sendromlu bireylerde görülen semptomlar (hastalık belirtisi) arasında konnektif doku anormalliklerine bağlı kalp kapağı sorunları, skolyoz (omurga eğrilikleri), eklem gevşekliği, testislerde genişleme ve diğer belirtiler görülmektedir.

Epilepsi, beyinde hızlı ve bozulmuş elektrokimyasal ateşleme sonucu davranış ve bilinç işlevlerinde, duyusal ve motor işlevlerde ani ve beklenmedik değişikliklerdir.

Önleme aşamasında; her zaman epilepsi nöbetini engellemek mümkün olmayabilir. Nöbeti tetikleyebilecek faktörlerin ortaya çıkarılması engellenebilir. Örneğin stres, yorgunluk, öğün atlama, sıvı ve tuz alımında yetersizlik gibi faktörler engellenmelidir.

Koruma aşamasında; bakım personeli epilepsi nöbeti sırasında düşme riskine karşı koruyucu tedbirler alır. Örneğin çevresel düzenlemelere dikkat edilir. Merdiven basamak sayısının az olması, basamak yüksekliğini azaltma, rampa eğiminin evrensel normlara uygun olması (% 5), mobilyaların köşelerinin sivri olmaması ve kaplanması, zeminin yumuşak malzeme ile döşenmesi gibi mimarı düzenlemeler yapılarak nöbet sırasında olası düşme riskinin sonuçları hafifletilir. Çoklu yetersizliği olan serebral palsili bireyler esneklik, kas kuvveti, solunum işlevleri, kaba motor beceriler ve yürüyüş gelişimi için su içi aktivitelerden yararlanmaktadırlar. Havuz ortamında epilepsi krizi geçirebilecek bu bireyler için koruma amacıyla birebir çalışma, başın su üzerinde pozisyonlanması, sığ suda çalışma ve yakın olma gibi koruma önlemleri alınır.

Epilepsi krizi geçiren kişi için genellikle acil yardım çağrılmaz. Ancak aşağıdaki durumlar söz konusu ise acil yardım (112) talep edilir: Kişide solunum durmuşsa (ağızdan ağza acil suni solunuma başlanır), bir krizden sonra diğer kriz başladıysa, kişi kriz sırasında ciddi yaralanma geçirdiyse, nöbet beş dakikadan daha uzun sürdüyse, çoklu yetersizliği olan bireyin daha önce hiç epilepsi krizi hikâyesi yoksa ve geçirilen nöbet daha önce geçirilen nöbetlere hiç benzemiyorsa acil yardım (112) talep edilir.

ÇOKLU ENGELLİLERİN ORTAK ÖZELLİKLERİ
• Tıbbi problemler
• Sözel dili anlamada güçlük
• Sınırlı ilgi
• Algılama ve hafıza güçlükleri
• Düşük benlik algısı
• Fiziksel hareketlerde güçlük
• Günlük yaşam becerilerinde desteğe ihtiyaç duymadır (Nakken ve Vlaskamp, 2002; Nakken ve Vlaskamp, 2007

Bakım personelinin çoklu yetersizliği olan bireylerin beslenme öğünleri sırasında olası aspirasyon tehlikesine ilişkin belirtileri bilmesi önemlidir. Bu belirtiler; beslenmeyle birlikte öksürük, yemek yemeyi istememe ve yemek öğünlerinde güçlük çıkarma, yemek zamanı aşırı ağlama, beslenme süresinin uzaması, sıvı alımı sonrası hırıltı, tekrarlı göğüs enfeksiyonları, şişeyle beslenme sırasında mavimsi cilt rengi (oksijen düzeyinde düşüş) ve göğüs filminde yaygın değişikliklerdir.