Sosyoloji, Psikoloji, Antropoloji ve Coğrafi Bilgi Sistemleri

Toplum içinde yaşayan insanları, toplulukları ve bu toplumların davranışlarını inceleyen sosyal bilimler; aynı zamanda toplumsal sorunlara da çözüm üretmeyi amaçlamaktadır. Toplumların yaşamsal faaliyetlerini sürdürdüğü mekân ise insan davranışlarının farklılaşmasına neden olan en önemli değişken olarak karşımıza çıkmaktadır. Dolayısıyla toplumları incelerken ve toplumsal sorunlara çözüm ararken mutlaka mekânsal bilgiyi içeren coğrafi özellikler ile mekânı meydana getiren toplumları ilişkilendirmek gereklidir.

Mekanın anlaşılması, yorumlanması ve insan ile olan etkileşimine yönelik çalışmalar; sembolik, yapısalcı, psikolojik, sosyolojik, fenomenolojik, hermenötik, organizmik, bağlamsal, dönüşümsel, etkileşimsel, davranışsal, kültürel, ampirist/deneyimci, kişi temelli, sosyal grup temelli, antropolojik ve tarihsel gibi pek çok başlık altında incelenmektedir.

Toplumların yeryüzünde bulundukları her yer aynı zamanda coğrafi bir mekândır ve bu toplumların içinden çıkan sosyal kurumların geliştirilmesi ve korunması hem informel hem de formel birtakım direktiflerle sürdürülür. Bu noktada mekansal bilgiyi ele alan, inceleyen, yorumlayan, açıklayan ve sunan bilim dalı olan coğrafya ve bu bilimin diğer bazı sosyal bilimlerle ilişkisinin incelenmesi gereklidir.

Sosyoloji bilimi; toplumları, kurumları ve insan ilişkilerini inceleyen bir bilim dalı olarak tanımlanmaktadır. Sosyolojinin temel amacı da, sosyal gerçekliği ve bunun toplumsal yapı üzerindeki etkilerini araştırmaktır.

Sosyoloji ile coğrafyanın her ikisinin de ele aldıkları mekânsal konular eğitim, sağlık, ulaşım, yoksulluk, gecekondulaşma, göç, yaşam kalitesi vb. örnek olarak verilebilir.

Çevresel psikoloji bağlamında yer; bireylerin içsel psikolojik, sosyal süreçleriyle ve yer üzerinde yapılan etkinliklere dayalı olarak inşa edilen ilişkiler olarak tanımlanmaktadır.

Davranışsal coğrafyanın ele aldığı insan davranışı ve mekân konusu farklı kavramları da ortaya çıkarmıştır. Bunlar; yer duygusu (sense of place), yere bağlılık (place attachment), mekânsal kimlik, zihin haritaları (mental maps), zaman coğrafya gibi insan algısı ve davranışı ile ilgili kavramlardır.

Davranış coğrafyası doğal afetler ve ekstrem hava olaylarının algılanması, çevresel algı, yerlerin anlamlarının değerlendirilmesi, zihinsel ve bilişsel haritalar, çevreyi öğrenme, mekânsal arama davranışı, yön bulma ve mekânsal akıl yürütme gibi çok çeşitli araştırmalar için kullanılagelen bir yöntemdir.

Coğrafi bilgilerin ve materyallerin antropolojide kullanılması, eski toplumların yaşam tarzının anlaşılmasını sağlarken aynı zamanda günümüzdeki toplumların kültürel yapısının kökenini anlamlandırmaya yardımcı olmaktadır.

CBS ortamında ağız haritaları oluşturabilmek için sırasıyla şunlar ele alınabilir:

Çalışma alanına ilişkin bir sayısallaştırılmış haritaya ihtiyaç vardır,

Hem coğrafi mekâna ait hem de öznitelik verilere ait katmanlar oluşturulmalıdır,

Ağız haritalarında ses, biçim veya söz var- lığına ait öznitelik verileri niteleyen çeşitli işaretler kullanılmalıdır, Ağız çalışmalarına yönelik bu veriler dâhilinde CBS programları ile dağılış ve İsoglos (İzoglos) haritaları yapılabilmektedir,

Oluşturulan haritalar ile çakıştırma ve sorgulama analizleri de yapılabilmektedir.

Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS); mekânsal verilerin toplanması, kullanılması, görselleştirilmesi, yönetilmesi ve görüntülenmesi için tasarlanmış karmaşık bir veritabanı yönetim sistemidir. CBS’nin kökeni 1970’lerde geliştirilen bilgisayar destekli haritalama yazılımına dayanmaktadır. CBS’nin temel bileşenleri; donanım, yazılım, ağ, veri, yöntem ve insandır.

CBS’de üç çeşit veri tabanı bulunmaktadır. Bunlardan vektör veri; nokta, çizgi ve poligon özelliklerindeki nesneleri belli bir koordinat sistemine göre bilgisayar ortamında tutan veri tabanı, raster veri; görüntülerin ufak olarak algılanması ve küçük parçalara ayrılıp grid denen ızgaralar şeklinde hücreler oluşturularak saklanmasını öngören veri tabanı, öznitelik veriler ise herhangi bir nesnenin özelliklerini ortaya koyan bilgiler içeren veri tabanıdır.

Sosyal bilimlerde son derece karmaşık olan verileri bir arada görebilmek, anlamlandırmak, görselleştirmek ve mekânla bağlantı kurarak açıklayabilmek için mekânsal analize ihtiyaç vardır.

Mekânsal yöntemlerin ve özellikle CBS’nin sosyal bilimlerdeki başlıca uygulama alanları şunlardır;

Jeodemografi, Pazarlama, Suç analizleri, Perakende konumu ve analizi, Sağlık, Acil durum planlaması, Eğitim, Ulaşım, Çevresel adalet, İşsizlik, İklim değişikliği

Genel olarak bir jeodemografik sınıflandırma oluşturmanın adımları, aşağıdaki gibi özetlenebilir

• Kümeleme ögeleri (bunlar CBS ortamındaki coğrafi alanlar olacaktır).
• Kümeleme değişkeni (nesnelerin öznitelikleri, örn. işsizlik oranı, ortalama hane geliri, yaş gruplarına göre nüfus),
• Değişken standardizasyonu,
• Yakınlık ölçüsü,
• Kümeleme yöntemi,
• Küme sayısı,
• Yorumlama, test etme ve çoğaltma.

Sosyal bilimlerdeki verileri CBS ortamına aktar bilmek ve harita oluşturabilmek için şu yollar izlenmelidir:

• Sosyal (bileşik) indeksin amacına karar verilmesi (ör.).
• Amaca bağlı olarak değişkenlerin seçilmesi (gelir düzeyi, memnuniyet oranları).
• Bileşenin ölçü biçiminin belirlenmesi (ör. yüzde, ortalama oran, sıralamalar vb.).
• Dağılımın düzenli veya düzensiz olmasına karar verilmesi,
• Bileşenlerin ağırlığının ve yeniden ölçeklendirmenin belirlenmesi (Farklı değişken ve farklı ağırlıklar)

Çünkü insan davranışları mekana göre değişkenlik göstermektedir. Şehir merkezleri, büyük suç rakamlarına sahip olabilir (şehirde gece ve gündüz çok sayıda insan olması vb.) ancak orada yaşayan nüfusun yüzdesi olarak ifade edildiğinde düşük oranlar olma ihtimali de vardır. Suç oranları yüksek alanlar, daha yüksek yoksulluk seviyelerine karşılık gelme eğilimindedir. Dolayısıyla, suç oranlarındaki mekânsal farklılıklar için ilk açıklama basitçe sosyoekonomiktir. Yüksek işsizlik oranları, uyuşturucu kullanımı, düşük eğitim düzeyi vb. gibi niteliklere sahip alanlar suç için üreme alanı hâline gelebilir.

Hızlı kentleşme, göç olgusu, ekonomik krizler sonucu gelir dağılımındaki eşitsizlikler, artan suç oranları ve işsizlik gibi nedenlerden dolayı sosyoekonomik araştırmalara duyulan ihtiyaç her geçen gün daha da artmaktadır.

Yerleşim alanlarını belirlemek ve gözlemlemek, kırsal kalkınma planları açısından rotalar belirlemek, tarım alanlarını geliştirmek için projeksiyonlar oluşturmak, sosyal alanları geliştirmeye yönelik çalışmalar yapmak, yaşam kalitesini arttırmaya yönelik projeler geliştirmek, ulaşım yollarını planlamak ve trafik yoğunluğunu yönetmek, arazi kullanımının gelişimini gözlemlemek, artan nüfus ve suç oranları, ötekileştirme, ırkçılık, göç, yoksulluk, banliyö, gecekondulaşma verileri, kentsel dönüşüm alanlarının planlanması, alışveriş merkezlerinin ve konutların yer seçimi, siyasal katılım, altyapı sistemlerinin planlanması, tarihi yapıyı ve yeşil alanları korumak, afet kurtarma planlarının hazırlanması, kaliteli eğitim merkezlerine erişim vb. gibi çeşitli veri türleri kullanılarak geleceğe yönelik tahminler ve planlamalar yapmak mümkündür.

Nominal (Kategorik) Veri: Ana kütleden veya örnekten elde edilen her bir birimi basitçe kategorilere ayırma olarak tanımlanmaktadır. Nominal veriye aynı zamanda kategorik veri de denilebilir. Bu veri kategoriye ait olan her bir birimi tanımlayan isim ya da etikettir.