Afet Yönetiminde Coğrafi Bilgi Sistemleri

Afet toplumun tamamı veya belli kesimleri için fiziksel, ekonomik ve sosyal kayıplar doğuran, normal hayatı ve insan faaliyetlerini durduran veya kesintiye uğratan, etkilenen toplumun baş etme kapasitesinin yeterli olmadığı doğa, teknoloji veya insan kaynaklı olaydır. Afet bir olayın kendisi değil, doğurduğu sonuçtur.

Tehlike, can kaybına, yaralanmaya ya da diğer sağlık bozucu etkilere, mal varlığının zarar görmesine, sosyal ve ekonomik işleyişin kesilmesine veya çevresel bozulmaya neden olabilen süreç, olgu ya da insan faaliyeti.

Maruz kalma, tehlikeye açık alanlarda yerleşik insanların, altyapı, konut, üretim kapasitelerinin ve insana ait diğer somut varlıkların durumu.

Zarar Görebilirlik, bireyin, topluluğun, varlıkların ya da sistemlerin tehlikelerin etkilerine karşı savunmasızlığını artıran fiziksel, sosyal, ekonomik ve çevresel faktörlerin ya da süreçlerin belirlediği koşullardır.

Kapasite, bir organizasyon (örgüt), topluluk ya da toplumda afet risklerini yönetmek ve azaltmak ve dayanıklılığı güçlendirmek için var olan tüm güçlü yönlerin, özelliklerin ve kaynakların birleşimidir.

Afet yönetimi aşamaları yakın zamana kadar, afet öncesi (pre-disaster) için risk yönetimi, afet sonrası (post-disaster) için kriz yönetimi olarak adlandırılan
döngüsel aşamalarla tanımlanırken, günümüzde afet risklerinin önlenmesi ve
azaltılması ihtiyacının tüm aşamalarda ve hayatın her alanında gerekliliğinin daha iyi anlaşılmasıyla, afet öncesi, sırası ve sonrasında birbirinden ayrıştırılan süreçler yerine, çizgisel ya da birbirinden bağımsız olmayan, iç içe geçen ve birbirini destekleyen dinamik süreçler olarak tanımlanmaktadır.

“Afet Yönetimi” kavramı, her türlü tehlikeye karşı hazırlıklı olma, zarar/risk azaltma, müdahale etme ve iyileştirme amacıyla mevcut kaynakları organize
eden analiz, planlama, karar alma ve değerlendirme süreçlerinin tümüdür.

Bir kentin depreme karşı dirençliliği kentin hem fiziksel hem de sosyal anlamda deprem sonrası normale dönme süreçlerini kısaltıcı yönde işleyen unsurlarla değerlendirilir. Bu unsurlar dört öncelikli bileşen ile tarif edilmiştir:Emniyetli Açık Alanlar, Stratejik Binalar, Erişim Sistemi, Hayati Altyapı

Konumsal veriler, coğrafi konumlarıyla ilişkilendirilmesi gereken veri tipidir. Konumsal veriler, farklı temalar ve veri tipleri (nokta, çizgi, poligon) altında CBS kullanılarak gruplandırılabilir. Bu grupları ortak koordinat sistemi içerisinde veri tipi, modeli ve veri elemanının özelliklerine bağlı, veri tabanı ile ilişkili olarak farklı katmanlarda göstermek mümkündür.

Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) doğal veya insan kaynaklı afetler için tehlikeli bölgelerin haritalanması, veritabanı oluşturma, bütünleşik afet bilgi sisteminin oluşturulması, afet bilgi envanterinin hazırlanması, görülebilirlik, eğim, bakı, etki alanları belirleme, yüzey analizleri gibi birçok konuda kullanılan etkin bir araçtır.

Bölgesel bir tehlike analizinin yapılabilmesi için öncelikle o bölgede; meydana gelen tehlikelerin türleri, tehlikelerin hangi sıklıkta meydana geldiği, tehlikelerin coğrafi konumları, tehlikelerin etki büyüklüğü ve etki alanı, tehlikelerin toplumu ne şekilde ve ölçüde etkilediği, gibi bir bilgi envanterinin oluşturulması veya var
olan envanterin güncel tutulmasının sağlanması gerekir.

Etkileşimli (interaktif ) haritalar afet yönetim süreçlerinde coğrafi bilgi teknolojilerinin ortaya koyduğu en etkin çözümlerinden biri olarak karşımıza
çıkmaktadır. Bunun en somut örneğini koronovirüs salgınında üretilen virüs yayılım haritalarında görebiliriz. Güncel verilerden elde edilen yayılım haritaları, tüm dünya ülkelerinde enfeksiyon etkileri ve süreci hakkında genel yapıyı izleyebilme ve jeoistatistiki bilgiler elde etmeye imkan ve olanak sağlarlar. Elde edilen veriler kullanılarak birikimli (kümülatif ) pozitif vaka sayısı, birikimli
ölüm sayısı ve diğer bazı ölçütlerin ülkelere göre seyri izlenebilmektedir.

AYDES en genel anlamda bütünleşik afet yönetiminin tüm aşamalarını elektronik ortamda takip edip yönetebileceğimiz coğrafi bilgi sistemi tabanlı bir karar destek sistemidir. AYDES, olası bir afete hazırlıklı olma, afet anı müdahale organizasyonları geliştirebilme ve afet sonrası yeniden yapılanma sürecinde Ulusal Afet Veri Tabanı’na hangi kurumun ne tür bilgileri sağlayacağı, hangi hizmetleri ne şekilde vereceği, kurum ve kuruluşlar arasındaki bilgi paylaşımının nasıl sağlanacağı gibi konularda yetki ve bilgi karmaşasını büyük ölçüde çözmektedir. AYDES ile olay komuta sistemi, iyileştirme bilgi sistemi ve mekânsal
bilgi sistemi üst düzey bir koordinasyon yapısında ele alınmıştır. Ülkemizde bu konulardaki düzenleme çalışmaları T.C. İçişleri Bakanlığı Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığının yetki ve koordinasyonunda ilgili kurum ve kuruluşlarla birlikte sürdürülmektedir.

Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS), tehlike kaynaklı yerleşim alanlarında karşılaşılabilecek risklerin önceden ortaya konulması sürecinde yaygın olarak kullanılan bir teknolojidir. İçinde barındırdığı jeoistatistiksel yöntemler ile sahada toplanan jeolojik, jeofizik, geoteknik, üst yapı verilerinin birbirleri arasındaki ilişkileri de ortaya koymak suretiyle detaylandırılmış risk sorgulamalarının ve analizlerinin yapılmasında etkin bir şekilde kullanılır. Bölgesel tehlike analizlerinin belirlenmesine yönelik yürütülen çalışmalar kapsamında verinin toplanması ve bilgiye dönüştürülmesi, verinin depolanması, sorgulanması ve bilgi yönetimi çalışmalarında CBS çözüm tekniklerinden yararlanılır

Mikrobölgeleme çalışmaları afete dirençli yerleşim alanlarının planlanmasına
yönelik yapılan çalışmaların başlangıç evresini oluşturur. Mikrobölgeleme çalışmaları kapsamında, jeolojik, jeofizik, geoteknik ve yapısal araştırma yöntemleri kullanılarak yürütülen saha araştırmalarından elde edilen veriler afetlere güvenli yerleşim alanlarının seçilmesine yönelik yapılacak çalışmalara altlık sağlar.

Bütünleşik tehlike haritalarının oluşturulmasında, jeoloji mühendisleri, jeofizik mühendisleri, inşaat mühendisleri ve harita mühendisleri birlikte çalışırlar. Mikrobölgeleme çalışmaları sonucunda elde edilen harita ve eki raporlar, deprem ve diğer afet zararlarının azaltılmasında etkin bir şekilde kullanılan planlama çalışmalarına girdi sağlayan çalışmalar olarak uygulanır.

Mikrobölgeleme çalışmaları kapsamında, deprem tehlikesi kaynaklı özellikle yerleşim yerlerinde zemin problemleri nedeniyle karşılaşılabilecek risklerin belirlenmesine yönelik ;Yer Sarsıntısı, Yüzeysel Faylanma, Sıvılaşma, Zemin Büyütmesi, Toprak Kaymaları ve Kaya Düşmesi, Deprem İlişkili Su Baskınları
gibi riskler detaylı olarak araştırılır. 

Mikrobölgeleme etütleri Jeolojik-jeoteknik etüt raporlarından farklı olarak inceleme alanı belli karelajlara bölünmektedir. -Bu karelajların büyüklükleri,
jeolojik tehlikelerin boyutuna, topoğrafik koşulların homojenliğine, yerel zemin koşulları ve olası afet tehlikesinin büyüklüğüne bağlı olarak belirlenmektedir.

Sakınım bandı, yüzey faylanması tehlike kuşağının her iki tarafında, fayın belirlenmesi ve haritalanmasındaki hata payını azaltmak ve güvenli bir mesafe bırakarak, tahmini yüzey faylanması tehlike kuşağının mühendislik yapılarında
oluşturacağı deformasyonun etkisini düşürebilmek için oluşturulan bir kuşaktır.

T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Mekansal Planlama Genel Müdürlüğü
tarafından ifade edilmiş ve Bakanlığı İnternet adresinde yer verilmiş maddeler;
• İmar Planına Esas Jeolojik-Jeoteknik ve Mikrobölgeleme etütleri ile doğa kaynaklı afet tehlikelerinin
ve yerleşime uygunluk durumlarının belirlenmesi sonucunda afete duyarlı planlama yapılması,
• Daha sağlıklı, güvenli ve sürdürülebilir yerleşim alanları oluşturmak için hazırlanan Jeolojik-Jeoteknik
ve Mikrobölgeleme etütleri ile arazi kullanım kararlarına ve sakınım (risk azaltma) planlarına
temel girdi sağlayan çalışmaların gerçekleştirilmesi,
• İmar Planına Esas Jeolojik-Jeoteknik ve Mikrobölgeleme
Etütlerinden elde edilen veriler yardımıyla yapı tasarımına
esas hazırlanacak zemin etüt raporlarının da
daha güvenilir olması,
Coğrafi Bilgi Sistemlerinin Kullanım Alanları I 5
• Kentsel Dönüşüm, Rezerv ve Yeni Yerleşim alanlarında imar planına esas jeolojik-jeoteknik ve/veya
mikrobölgeleme etütlerinin yapılması ve yaptırılması,
• Yapılan İmar Planına Esas Jeolojik-Jeoteknik ve Mikrobölgeleme Etüt Raporu çalışmaları sonucunda
ortaya çıkan eksiklikler belirlenerek, bu eksiklik ve ihtiyaçların giderilmesi için usul, esaslar ve
ilgili mevzuatların güncellenmesi,
• T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’nca yaptırılacak mikrobölgeleme etütlerinin diğer yapılacak çalışmalara
örnek teşkil etmesi, mahalli idarelerin mikrobölgeleme etütlerini gerçekleştirmelerine ön
ayak olunması ve bu konuda ülke çapında deneyimli teknik eleman, kurum ve kuruluş sayısının
arttırılması, böylelikle mikrobölgeleme çalışmalarının iş gücü yüksek ve deneyimli mühendisler
tarafından yürütülmesi ve ülke genelinde yaygınlaştırılması, uygulama ve raporlama aşamalarında
ortak bir dil birliğinin oluşturulması,