CBS’ye İlişkin Ulusal Mevzuat ve TUCBS

Türkiye’de MVA’nın kurulmasına zemin hazırlayan gereklilikler aşağıdaki gibi sıralanabilir;

• Aynı konu hakkında farklı kurumlar tarafından üretilen veriler için kurumların sorumluluk alanlarının belirsizliği,

• Farklı kurumların birbirinden bağımsız olarak aynı/benzer veriyi üretmeleri (mükerrer veri),

• Farklı kurumların benzer konularda ürettikleri veriler arasında standart bir veri biçiminin gerekliliği,

• Farklı kurumlarca üretilen ve bu kurumların yetki ve sorumluluğu altında bulunan verilerin tüm kurum ve kuruluşlar arasında paylaşımını ve kullanımını sağlayacak ilke, yasal ve yapısal düzenlemelerin gerekliliği, 

• Yüksek maliyetlerle elde edilen verilerin ulusal standartlarda üretilerek güncellenmelerinin sağlanıp farklı kurumlarca tekrar üretiminden kaynaklanan zaman ve işgücü kaybını engelleyecek koordinasyonun gerekliliği,

• Veri güvenliğini sağlayarak eldeki verilere erişim haklarını düzenleyecek yeni yasal ve yapısal değişikliklerin gerekliliği.

MVA, birbirine interaktif bir biçimde bağlı mekânsal veri, metaveri, kullanıcılar ve araçların oluşturduğu çerçevedir. Mekânsal veriyi elde etmek, işlemek, kullanmak, dağıtmak, yönetmek ve korumak için gerekli teknoloji, politikalar, standartlar, insan kaynakları ve ilgili aktiviteler bütünü olarak tanımlanır.

TUCBS’nin tarihsel gelişimi incelendiğinde Türkiye’de yapılan ilk çalışmaların 1990’lı yıllarda başladığı görülmektedir. 1994-1995 yıllarında Bakanlıklar arası Harita İşlerini Koordinasyon ve Planlama Kurulu (BHİKPK) vasıtasıyla başlatılan Türkiye Coğrafi Veri Tabanı oluşturma girişimleri ilk önemli adımdır. 1997’de hazırlanan Türkiye Coğrafi Bilgi Sistemleri Politika ve Strateji Esasları dokümanında kamu kurum ve kuruluşlarının kendi sorumluluk alanlarına uygun olarak ihtiyaç duydukları coğrafi bilgilerin, kurumlararası işbirliği ile belirlenecek yetki ve sorumluluklara göre üretimi, revizyonu, değişimi için uygulanacak ilkeler ortaya konmuştur. Ancak bu çaba otorite eksikliği yüzünden etkinleştirilememiştir. 2000 yılında T.C. Başbakanlık bünyesinde hazırlatılan “Ulusal Bilgi Sistemi” kamu kurum ve kuruluşlarının yetki ve sorumluluğundaki verilerin ulaşılabilirliği ve dağıtık sistemler vasıtası ile kullanılabilirliği üzerine esasları içermektedir. Ancak bu proje de tamamlanamamıştır. Türkiye’de Ulusal Coğrafi Bilgi Sistemleri oluşturulması ile ilgili çabalar 2003 senesinden sonra daha planlı hâle gelmiş ve kurumlar arası nitelik kazanmıştır. 

2003 yılında Başbakanlık tarafından yayımlanan ‘e-Dönüşüm Türkiye’ projesi Kısa Dönem Eylem Planı kapsamında yer alan 47 no’lu eylem ile “Türkiye Ulusal Coğrafi Bilgi Sistemi Oluşturulabilmesi İçin Bir Ön Çalışma Yapılması” kararı alınmıştır. Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğünün (TKGM) önderliğinde çeşitli kurum, kuruluş ve üniversitelerden oluşan geniş bir katılımcı kitlesiyle çalışmalar gerçekleştirilmiş, dünyada ve ülkedeki CBS’nin durumu irdelenmiştir. Hangi bilgilerin hangi kurumlar tarafından tutulacağı ve paylaşılacağı ile bilgi ve veri değişim standartlarının belirlenmesine ilişkin bir ön çalışma yapılması hedeflenmiştir. Bu eylem kapsamında mevcut durumun ortaya konulması ve yapılması gerekenlere ilişkin bir anket çalışması gerçekleşmiş, bu anketin sonuçlarının tartışılacağı ve tüm kamu kurum ve kuruluşlarından temsili üyelerin oluşturduğu bir çalışma grubu kurulmuştur. Ocak 2005 itibariyle ihtiyaç ve beklentiler doğrultusunda konuyla ilgili hazırlanan “Türkiye Ulusal Coğrafi Bilgi Sisteminin Oluşturulabilmesi için Ön Çalışma Yapılması” isimli rapor Devlet Planlama Teşkilatına sunulmuştur. 

2006-2010 Bilgi Toplumu Stratejisi Eylem Planı’nın 75 no’lu “Coğrafi Bilgi Sistemi Altyapısı Kurulumu” eylemi, CBS-A eylemi olarak da anılmaktadır. Bu eylem, “Kamu Yönetiminde Modernizasyon” (KYM) teması altında yer almıştır. KYM, kamu kurumları arasında işbirliği ve birlikte çalışabilirliği, iş süreçlerinde üretkenliği artırmayı, politika ve karar verme süreçlerinde bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımını geliştirmeyi amaçlamaktadır. Bu tema altındaki eylem planı ile doğru ve güncel coğrafi bilgiye, en yeni teknoloji ile kısa sürede erişimin sağlanması, karşılıklı kullanılamayan verilerin kullanılabilir hâle getirilmesi ve tekrarlı veri üretiminin de önüne geçilmesi hedeflenmektedir. Eylem planının gerçekleştirilebilmesi için fizibilite çalışması TÜRKSAT A.Ş’ye yaptırılmış, çalışma ‘CBS Altyapısı Kurulumu Fizibilite Etüdü Raporu’ ile Aralık 2010 tarihinde tamamlanmıştır. Fizibilite raporunda; ihtiyaç analizleri, kapasite analizi, sosyo ekonomik analizler, risk analizleri, yapım maliyeti, kurumsal altyapı, teknik altyapı, hukuksal altyapı, veri paylaşımı ve ücretlendirme politikaları ile diğer ilgili dokümanlara ve önerilere de yer verilmiştir. 

Aralık 2014 tarihinde yayımlanan “2015-2018 Dönemi Bilgi Toplumu Stratejisi ve Eylem Planı”nda 65 no’lu “Türkiye Coğrafi Bilgi Stratejisi ve Eylem Planının Hazırlanması” eylemine yer verilmiştir. Bu eylemle TUCBS’nin INSPIRE’a uyumlu ve ilgili kamu kurumlarıyla koordineli olarak geliştirilmesi, farklı kamu kurumları tarafından yürütülen CBS projelerinde mükerrerliklerin önlenerek koordinasyonun sağlanması, mekânsal veri üretimi ve paylaşımına yönelik politika ve standartların belirlenmesi, CBS alanında yerli yazılım sanayiine dönük tedbirlerin alınması, başta açık kaynak kodlu CBS yazılımları olmak üzere yerli CBS yazılımlarının desteklenmesi hedeflenmiştir. 

TUCBS ile ilgili ilk yasal düzenleme 09.12.2009’da Bayındırlık ve İskân Bakanlığının Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname’de yapılan değişiklik ile gerçekleşmiştir. Buna göre; Bakanlığa “Türkiye Coğrafi Bilgi Sistemi’nin oluşturulmasına, iyileştirilmesine ve işletilmesine dair iş ve işlemleri yapmak, yaptırmak, yaygın olarak kullanılmasını teşvik etmek” görevi verilmiştir. 

TUCBS ile ilgili ikinci yasal düzenleme ise 04.07.2011 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanan 644 numaralı Kanun Hükmünde Kararname (KHK) ile Çevre ve Şehircilik Bakanlığı bünyesinde Coğrafi Bilgi Sistemleri Genel Müdürlüğünün (CBSGM) kurulması ve Ulusal Coğrafi Bilgi Sistemi Oluşturulması çalışmalarının CBSGM’nin görevleri arasına alınmasıdır. TUCBS oluşturmaya yönelik eylemler, 2011 yılından itibaren de DPT’nin yerini alan T.C. Kalkınma Bakanlığı, Bilgi Toplumu Dairesinin “Bilgi Toplumu Stratejisi Eylem Planı” projesi altında yer almaya başlamış, TUCBS’den sorumlu kuruluş olarak Çevre ve Şehircilik Bakanlığına bağlı CBSGM görevlendirilmiştir. Böylelikle, yetki alanı ile ilgili kurumlar arası anlaşmazlıklar, otorite yetersizliği gibi durumlarla eksikliğini önemli ölçüde hissettiren ulusal düzeyde bir CBS koordinatör kuruluş boşluğu doldurulmuştur. 

TUCBS ile ilgili üçüncü yasal düzenleme 20.03.2015 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren Ulusal Coğrafi Bilgi Sisteminin Kurulması ve Yönetilmesi Hakkında Yönetmelik’tir. TUCBS ile ilgili son ve en önemli düzenleme ise 07.11.2019 tarihinde resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren Coğrafi Bilgi Sistemleri Hakkında 49 sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesidir. 

Bu Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinin amacı Coğrafi Bilgi Sistemleri ile koordinasyonun sağlanması, hedef ve stratejilerin oluşturulması, coğrafi veri temaları içinde yer alan coğrafi veri ve bilginin üretilmesi ve güncelliğinin sağlanması, paylaşılması ve dağıtımına yönelik usul, esas ve standartlar ile bu Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi kapsamında oluşturulan kurulların, kamu kurum ve kuruluşlarının, gerçek ve tüzel kişilerin görev, yetki ve sorumluluklarının belirlenmesidir. 

Kararnamenin birinci bölümünde yer alan CBS ile ilgili tanımlar aşağıdaki gibidir: 

Ağ hizmetleri: Elektronik ortamda veri erişimi, paylaşımı ve kullanımı için coğrafi veri ve veri bilgisinin aranması, görüntülenmesi, dönüştürülmesi, indirilmesi ve bedelli veya bedelsiz veri paylaşımına imkân sağlayan hizmetleri, 

Birlikte çalışabilirlik: Farklı işlevsel birimler arasında, bu birimlerin benzersiz karakteristiği hakkında bilgi sahibi olmadan ya da en az bilgiyle, iletişim kurabilme, program yürütebilme, veri gönderebilme ve alabilme yeteneğini, Coğrafi bilgi: Öznitelik bilgisi ve topolojik bilgiyi içeren nitelik kazandırılmış coğrafi veriyi, 

Coğrafi bilgi sistemi: Her türlü coğrafi verinin; üretilmesi, temini, depolanması, işlenmesi yönetilmesi, analiz edilmesi, paylaşılması, sunulması ve güncel tutulması için gerekli olan donanım, yazılım, insan kaynağı, standartlar ve yöntemler bütününü, 

Coğrafi veri: Konum bilgisi içeren her türlü veriyi, 

Coğrafi veri hizmeti: Coğrafi veri ve veri bilgisinin standartlara uygun olarak paylaşımına yönelik iş ve işlemleri, 

Coğrafi veri teması: Belirli bir konuya ilişkin olarak ulusal veya uluslararası standartlara uygun hazırlanan coğrafi veri topluluğunu, 

Ulusal Coğrafi Bilgi Platformu: Bakanlık tarafından oluşturulan e-Devlet kapısına entegre elektronik altyapıyı,

Ulusal Coğrafi Bilgi Sistemi: Coğrafi verilere, veri setlerine ve veri servislerine erişimi ve paylaşımı kolaylaştırmak amacıyla ulusal kaynakların verimli bir şekilde kullanılması, bilgi teknolojilerinden istifade edilmesi ile süreç, koordinasyon ve takip mekanizmalarının işletilmesi için gerekli düzenlemelerin ve planlamanın yapılması ve bunların icra edilmesini sağlayan sistemi, 

Ulusal Coğrafi Veri Paylaşım Matrisi: Kamu kurum ve kuruluşları ile gerçek ve tüzel kişilerin; coğrafi veriye erişim, paylaşım ve kullanım yetkilerini tanımlayan matrisi, 

Ulusal Coğrafi Veri Sorumluluk Matrisi: Coğrafi veri temaları ile bu temalardan sorumlu olan kamu kurum ve kuruluşlarını gösteren matrisi, 

Veri bilgisi: Coğrafi veri hakkındaki tanımlayıcı ve açıklayıcı bilgileri, metaveriyi, ifade eder. 

Kararnamenin ikinci bölümünde CBS kapsamında Bakanlığın görev ve yetkileri tanımlanmaktadır. Ulusal Coğrafi Bilgi Sisteminin e-Devlet kapısına entegrasyonu, Ulusal Coğrafi Bilgi Platformunu kurmak, yönetmek, güvenliğini ve sürdürülebilirliğini sağlamak bunlardan başlıcalarıdır. Kamu kurum ve kuruluşları da üretiminden sorumlu oldukları coğrafi verilerin ve veri bilgilerinin mükerrer olmaması için gerekli önlemleri almakla, veri doğruluğu, kalitesi, güncelliği, güvenliği ve gizliliğini sağlamakla, belirlenen ilke, usul, esas ve standartlara uyumlaştırılmasını ve paylaşılmasını sağlamakla, veri Erişim ve paylaşımı için altyapı kurmak ve Ulusal Coğrafi Bilgi Platformuna sunulmasını sağlamakla, görevli ve yetkilidir. Ayrıca Kamu kurum ve kuruluşları Ulusal Coğrafi Veri Sorumluluk Matrisinde yer almasını istedikleri coğrafi verilerin bu matrise dahil edilmesi için Bakanlığa talepte bulunabilir bu coğrafi verilerin üretim planlamasını yapar. 

Kararnamenin üçüncü bölümünde bu Kararname ile ilk defa kurulmuş olan Türkiye Coğrafi Bilgi Sistemi Kurulu’nun ve Türkiye Coğrafi Bilgi Sistemi Yürütme Kurulu’nun kimlerden oluştuğu ve görev ve yetkileri tarif edilmektedir. 

Kararnamenin dördüncü bölümünde Ulusal Coğrafi Bilgi Sistemi Altyapısına ilişkin, Coğrafi veri temaları, Coğrafi veri hizmetleri, veri bilgisi, Ulusal coğrafi bilgi platformu, coğrafi veri erişimi, paylaşımı ve kullanımı, İzleme ve raporlama, Birlikte çalışabilirlik, Güvenlik ve gizlilik ile ilgili maddelere yer verilmektedir. 

Kararnamenin beşinci bölümünde yer alan Geçiş Hükümleri kapsamında uygulamaya yönelik maddeler yer almaktadır: Bu maddeler aşağıdaki gibidir: 

1. Ulusal Coğrafi Veri Sorumluluk Matrisi bu CumhurbaşkanlığımKararnamesinin yürürlüğe girdiği tarihten itibaren bir yıl içinde, Ulusal Coğrafi Veri Paylaşım Matrisi ise her bir tanımlama dokümanının onayını takiben bir yıl içinde Yürütme Kurulu tarafındanmhazırlanarak Kurulun onayına sunulur. 

2. Ulusal Coğrafi Veri Sorumluluk Matrisinde belirlenen kurumlar, bu Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinin yürürlük tarihinden önce ürettikleri elektronik ortamdaki coğrafi veriyi, her bir tanımlama dokümanının yayımlanmasını takip eden üç yıl içinde ilgili tanımlama dokümanına uygun hale getirerek Ulusal Coğrafi Bilgi Platformu üzerinden sunar. 

3. Kamu kurum ve kuruluşları kendi sistemleri üzerinden sundukları ve tanımlama dokümanlarına uygun olan coğrafi veriyi, bu Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinin yayımı tarihinden itibaren altı ay içinde Ulusal Coğrafi Bilgi Platformu üzerinden sunar. 

4. Bu Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinde öngörülen yönetmelikler ile diğer düzenleyici işlemler, bu Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinin yürürlüğe girdiği tarihten itibaren bir yıl içinde çıkarılır. 

5. Bu Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi gereğince hazırlanacak yönetmelikler yürürlüğe girinceye kadar Bakanlık tarafından hazırlanmış olan mevcut mevzuat hükümlerinin bu Cumhurbaşkanlığı Kararnamesine aykırı olmayan hükümlerinin uygulanmasına devam olunur.

Ülkemizde TUCBS’nin amacı; ulusal düzeyde, teknolojik gelişmelere uygun CBS altyapısı kurarak, kamu kurum ve kuruluşlarının sorumlusu oldukları coğrafi bilgileri, kullanıcı kurum ve sektörlerin ihtiyaçlarına cevap verecek şekilde, içerik ve değişim standartları belirlenerek ortak altyapı (portal) üzerinden kullanıcılara sunmaktır. 

Bu tanıma göre; TUCBS’nin amaçları doğrultusundaki temel bileşenler üç ana başlık altında incelenir. 

• Coğrafi veri içeriği 

• Birlikte çalışabilirlik ve coğrafi veri değişim standartları 

• GeoPortal 

TUCBS kurulması ve işletilmesi sürecinde kullanılacak coğrafi veri setlerine yönelik temel ilkeler; 

• Coğrafi veri setleri elektronik formattadırlar. 

• Coğrafi veri setleri, en etkin kullanıldığı çözünürlükte elde edilmeli ve en etkin yönetilebildiği düzeyde saklanmalıdır. 

• Coğrafi veri setleri diğer veri setleri ile ilişkilidir. 

• Uygulama ihtiyaçlarına göre coğrafi verinin elde edilmesi ve yönetimi için gereksinimler belirlenmiş olmalıdır. 

• Kullanıcı tarafından anlaşılması ve yorumlanması kolay olmalıdır. 

• Coğrafi veri setlerinin içeriği ve özellikleri, TUCBS ilgili mevzuatı ve CBSGM koordinasyonunda kabul edilen coğrafi veri temalarına ait uygulama esasları kapsamında tanımlanmalıdır. 

TUCBS kapsamında dünyada kabul görmüş yaklaşımlar ve Türkiye’nin mevcut durumu göz önüne alınarak TUCBS coğrafi veri kullanım düzeyleri yerelden ulusala 5 ayrı düzeyde tanımlanmıştır. 

4. Düzey: Verilerin en detaylı tutulduğu ve mühendislik projelerinde etkin kullanılan >1b ölçeğinden büyük tanımlanan düzeydir. 

3. Düzey: Temel veritabanı olarak TUCBS büyük-ölçek düzeyi olan <0.50m çözünürlükte ve 1:5b ve 1b arası ölçekte tanımlanmıştır. 

2. Düzey: TUCBS orta-ölçek düzeyi olan 1:25b ve 1:5b arası ölçekte tanımlanmıştır. Coğrafi veriler <2.5m çözünürlüktedir. 

1. Düzey: TUCBS küçük-ölçek düzeyi olan 1:250b ve 1:25b ölçekleri arasında tanımlanmıştır. 

0. Düzey: genel harita kullanım düzeyleri dışında <1:250b ölçekten küçük coğrafi veri setleri için tanımlanmıştır. 

TUCBS’de nesnelerin tanımlanmasında kullanılan ‘tucbsNo’ coğrafi nesneleri temsil eden her bir detay için tek/benzersiz tanımlayıcıdır ve zorunlu özniteliktir. Herhangi bir coğrafi nesneyi temsil eden tucbsNo özniteliği ile detayın farklı uygulamalarda kullanımı mümkündür, farklı veritabanlarındaki bilgilere ve farklı zamanlardaki versiyonlarına erişmek mümkündür. tucbsNo’nun genel özellikleri sıralanacak olursa; 

• Her yeni nesne, daha önce kullanılmamış yeni bir tucbsNo’ya sahiptir. 

• Silinen nesnenin tucbsNo’sı tekrar asla kullanılmaz. 

• Güncellenen nesne, tucbsNo’sunu muhafaza eder. 

Metaveri, ISO’nun 19115-Metaveri standardında ‘veri hakkındaki veri’ olarak tanımlanmaktadır. Daha geniş bir tanımla metaveri; verilerin kullanıcılar tarafından bulunması, amaca uygunluk açısından değerlendirilmesi, erişilmesi ve kullanılabilmesi için ihtiyaç duyulan tanımlayıcı ve açıklayıcı bilgilerdir. Sayısal ortamda mekânsal verinin ifade edilmesi ve erişilip kullanılmasında metaveri en temel gereksinimidir. Metaveriler için ISO 19115’te belirlenen ve INSPIRE direktifinde kullanılan standartlar esas alınmıştır ve metaveri katalogları bu standartlara göre düzenlenmeye başlanmıştır. 

TUCBS kapsamında metaveri üç düzeyde tanımlanır: 

Coğrafi Veri Servisleri: Coğrafi verilerin internet ortamında kullanıcıya sunulmasını sağlayan coğrafi servislere, tanımlanmış metaveri bilgileri ile kullanıcı tarafından erişebilir. Böylelikle servisin içerdiği veriler ve kullanıcı amacına uygunluğu bilgisi elde edilebilir. 

Coğrafi Veri Setleri: Detay sınıfları CBS uygulamalarında coğrafi veri setleri veya set serileri ile saklanır. Her bir coğrafi veri seti için ilgili metaveri standardına göre kullanıcıya bilgi sağlanır. 

Coğrafi veri setlerini temsil eden metaveri bilgileri internet ortamında kolayca erişilebilir konumda olmalıdır. Böylece kullanıcılar, veriyi kullanmadan önce verinin amacı için uygun olup olmadığına karar verirler, veriye erişim ve kullanım haklarını görebilirler, kullanımı esnasında veri hakkında bilgi sahibi olurlar ve kullanım sonrası bu verilere dayalı olarak verdikleri kararların doğruluğu ve güvenirliğini irdeleyebilirler. 

Detay: Coğrafi veriler hakkında her bir detay için tanımlayıcı bilgilerdir. Coğrafi veri setleri ve servisleri için TUCBS metaveri bileşenleri, 23’ü zorunlu toplam 39 adet metaveri bileşeni olmak üzere 9 ana başlıkta tanımlanmıştır.

Coğrafi veri üreten kurum ve kuruluşlar veri hakkında tuttukları verileri (metaveri), coğrafi portallar (geoportal) aracılığıyla kullanıcıların erişimine sunarlar. Coğrafi bilgiye ihtiyaç duyan kullanıcılar, gruplar veya diğer kurumlar istedikleri veriye ulaşmak için bir web arayüzüne sahip geoportal üzerinden arama ve sorgulama yapabilirler; erişim iznine bağlı olarak, arama, görüntüleme, vb. servis alabilirler. Coğrafi portallar coğrafi bilginin paylaşımında kilit öneme sahiptir. TUCBS’de kurumsal düzeyde üretilen coğrafi verilerin kavramsal model ve veri değişim standartlarına göre metaverileri oluşturulur. Metaverilerin bir kısmı zorunludur ve portalda metaveri kataloglarına girilmek üzere derlenir. Dağıtık mimariye sahip web servisleri tek kaynaktan yönetilen ana bir portala bağlıdır. Kullanıcılar coğrafi portala web üzerinden ulaşarak kullanmak istedikleri veriyi erişim hakları çerçevesinde görüntüleyebilir, sorgulayabilir, indirebilir