İstatistik ve Verinin Düzenlenmesi

İstatistik tüm diğer bilim dalları gibi olayları konu alır. Olay varsa istatistik vardır. Ancak her olay istatistiğin konusunu oluşturmaz. İstatistiğin konusu olan olayların ilgilenilen özellikler bakımından kendi türünden olayları temsil etmesi gerekir.

İstatistik kolektif olaylarla ilgilenir, tipik olaylarla ilgilenmez. Kolektif olay, bir olaylar kümesinde tek bir olayın değerlerini, bağlı olarak da ait olduğu kümeyi temsil edemeyen olaylardır. Tipik olay, olaylar kümesinde tek bir olayın tüm olaylar kümesini temsil edebildiği olaylardır.

Tipik olay, olaylar kümesinde tek bir olayın tüm olaylar kümesini temsil edebildiği olaylardır.

Metodoloji açısından istatistik sözcüğü, istatistiğe konu olabilen olayların gözlemlenerek ilgili verilerin derlenmesi, işlenmesi, analizi ve yorumlanmasında kullanılan tekniklerin tümünü ifade eder.

• Verilerin toplanması, düzenlenmesi, sunulması, analiz edilmesi ile ilgili konuları içeren istatistik dalına tanımlayıcı istatistik adı verilir.
• Seçilen bir örnek verisine dayalı olarak araştırma konusu topluluğa ilişkin bilgi sağlamak amacıyla kullanılan yöntemlere çıkarımsal istatistik adı verilir

Bir olayın istatistiksel birim olabilmesi için sayılabilir, ölçülebilir olması, ortak özelliklerinin yanında farklı yönlerinin de olması, özelliklerinin en az iki ölçme düzeyine sahip olması gerekir. Özellikleri ölçülemeyen ya da sayılamayan olaylar istatistiksel anlamda birim sayılmaz.

Veriler, mevcut veri kaynaklarından ya da yeni veri toplamak üzere düzenlenmiş araştırma veya deneysel çalışmalardan elde edilebilir.

Belirli sınıflara göre gruplandırılabilen verilere nitel veri adı verilir. Bu türdeki veriler için, her bir sınıftaki gözlem sayısı belirlenebilir ya da bu sınıfların gözlenme oranları hesaplanabilir. Nitel veriler sayısal olarak ifade edilemeyen verilerdir ve genellikle tablolar ve bar grafikleri yardımıyla gösterilirler.

İstanbul’da üniversite okuyan kız öğrencilerin hangi illerden geldiklerine ilişkin yapılan bir araştırmada İstanbul’da okuyan kız öğrencilerin oluşturduğu topluluğa istatistikte ana kütle adı verilir.  Çeşitli Türkçe kaynaklarda “popülasyon”, “evren” ya da “kitle” olarak da belirtilen ana kütle, bilimsel bir araştırmada incelenecek olan birimlerin oluşturduğu topluluğa verilen addır.  İstatistikte ana kütle daima belli bir bölge ya da belli bir zaman aralığında tanımlanan ve üzerinde çıkarsamalar yapılacak olan birimlerden elde edilen gözlemler topluluğu anlamını taşımaktadır.

Sonlu bir ana kütlede çok fazla sayıda birim bulunmuyorsa ve bu birimlerin tamamına ulaşmak zaman, maliyet, iş gücü vb. gibi kayıplara yol açmıyorsa ana kütledeki tüm birimler dikkate alınarak araştırma gerçekleştirilebilir. Bu durumda, bir araştırma ana kütledeki tüm birimler ele alınarak gerçekleştiriliyorsa buna tam sayım adı verilmektedir.

Herhangi bir değişken incelenirken ana kütledeki bütün birimlerin ele alınarak ilgilenilen değişkenin incelenmesi sonucunda hesaplanan sayısal ya da oransal değerlere parametre adı verilir.

İstatistikte en sık kullanılan parametreler,

• Ana kütle aritmetik ortalaması ve
• Ana kütle varyansıdır.

En sık kullanılan istatistikler,

• Örneklem aritmetik ortalaması ve
• Örneklem varyansıdır.

Coğrafi bilgi sistemlerinde üzerinde çalışılan birçok sürekli değişken türü bulunmaktadır. Örneğin; uzunluk, alan, hacim, ağırlık, sıcaklık, zaman periyodu, oran gibi birçok değişken sürekli değişken türüne dâhildir.

Rakamla ifade edilemeyen değişkenlere nitel değişken denir.

Rakamla ifade edilebilen değişkenlere nicel değişken denir. Nicel değişkenler kesikli ve sürekli değişkenler olarak iki gruba ayrılır:

• Alacağı değerler 0, 1, 2, … gibi tam sayılar olarak belirtilebilen değişkenlere kesikli değişken adı verilir.
• Sayı doğrusu üzerinde kesirli ondalık sayılar hâlinde ifade edilebilen değişkenlere sürekli değişken adı verilir.

Değişkenler farklı ölçüler esas alınarak sınıflandırılabilir.

• Bir değişkenin şıkları (ortaya çıkış biçimleri) mekâna göre oluşuyorsa bu tür değişkenlere mekân değişkeni,
• Zamana göre oluşuyorsa bu tür değişkenlere de zaman değişkeni adı verilir.
• Mekân ve zaman değişkeni dışındaki tüm değişkenlere ise maddesel değişkenler adı verilir.

Veri, ölçme işlemi sonucu elde edilen anlamlı rakam, sayı ve simgelere verilen addır.

Ölçmede üç aşama vardır. Bunlar

• Ölçülecek bir niteliğin olması,
• Niteliğin gözlemlenebilir olması ve
• Amaca uygun sayı ve semboller ile gösterilebilir olmasıdır.

Dolaylı ölçme işleminde, ölçmeye konu olan değişken doğrudan gözlemlenemez ancak kendisi ile ilgili olduğu bilinen başka değişkenler aracılığı ile ölçülür, zekâ testleri bu duruma örnek olarak gösterilebilir.

Bu ölçme işlemleri arasındaki fark, her birinde kullanılan ölçeklerin farklı olmasıdır

Bilimsel çalışmalarda yapılabilecek tüm ölçümler için dört farklı ölçek türü kullanılabilir:

• Sınıflayıcı ölçek,
• Sıralayıcı ölçek,
• Eşit aralıklı ölçek ve
• Oranlı ölçek olarak sıralanabilir.

• Birimler sahip oldukları özelliklere göre belli sınıflara ayrılır
• En basit düzeyli ölçek türüdür.
• Ölçme, eşit olup olmamaya ilişkindir.
• Gözlem değerleri tek tek nitel kategori ya da sınıflara atanması sonucu oluşur
• Kategorilerin temsili için harfler, kelimeler ve sayılar sadece etiketleme amaçlı olarak kullanılır.
• Kategoriler arasında doğal bir sıralama söz konusu değildir.
• Kategoriler karşılıklı ayrık olma özelliği taşır. Bir araştırmada belirli bir kategoriye atanan birim, aynı araştırma süresince bir başka kategoriye atanamaz.

Oransal ölçek türünün en büyük üstünlüğü yokluk anlamına gelen belirli bir sıfır ölçme düzeyi olması, dolayısıyla ölçme düzeyleri arasında oransal analizler yapılabilmesine olanak vermesidir. Ayrıca oransal ölçekte standart ölçü birimleri kullanılır.

Veri derlemede dikkat edilmesi gereken noktalar aşağıdaki gibi sıralanabilir:

• Veri derlemenin amacı açık bir şekilde ifade edilmelidir,
• Amaca uygun olarak hangi değişkenlere ilişkin verilerin derleneceğine karar verilmelidir
• Derlenecek verilerin birbirleriyle ve araştırmanın genel amaçları ile ilişkisi incelenmelidir
• Verilerin nasıl, nerede, ne zaman, kimler tarafından ve hangi şartlar altında derleneceği belirtilmelidir,
• Verilerin nasıl saklanacağı ve gerektiğinde kullanıcıların yararına nasıl sunulacağı (tablo, grafik vb.) tespit edilmelidir

Birinci elden veri derlemede başlıca üç veri derleme yöntemi: gözlem, görüşme ve ankettir.

Veri derleme sürecinde bazı hatalar işlenebilir. Bu hatalar:

• Derlemeyi düzenleyenlerden dolayı ortaya çıkan hatalar: Derlemenin uygunsuz bir zamanda yapılması ve evren tanımının hatalı yapılması gösterilebilir.
• Cevaplayıcılardan kaynaklanan hatalar: Soruların yeterince anlaşılamaması, sorular anlaşılsa bile bilgisizlik, ilgisizlik vb. gibi nedenlerle yanlış cevap vermeleri gösterilebilir.
• Beşerî araçlardan kaynaklanan hatalar: Dikkatsizlik, yorgunluk ve objektif olamama gibi nedenler gösterilebilir.

Büyüklük sırasına konmuş birimlerin birden fazla kullanılması durumunda ilgilenilen değişkenin aldığı değerlerin tekrarlanma sayılarını da gösterecek şekilde elde edilen seriye frekans serisi adı verilir.

Frekans serilerinde her satırda yer alan terim sayısı yerine her satırda yer alan terim sayısının toplam veri içerisindeki yüzdesini gösterecek şekilde düzenlenen seriye oransal frekans serisi veya oransal frekans dağılımı adı verilir

İstatistiksel seri türleri; basit seri, frekans serisi, gruplandırılmış frekans serisi, zaman serisi, mekân serisi, kümülatif frekans serisi ve oransal frekans serisi olarak sıralanabilir