Erken Çocukluk Döneminde Sanat Eğitimi

Çocuğun doğduğu günden temel eğitime başladığı güne kadar geçen yılları kapsayan ve çocukların sonraki yaşamlarında önemli rol oynayan bedensel, psikomotor, sosyal ve duygusal, zihinsel ve dil gelişimlerinin büyük ölçüde şekillendiği, ailelerde ve kurumlarda verilen eğitim sürecine erken çocukluk eğitimi denir.

Okul öncesi dönem beyin gelişiminin ve sinaptik bağlantıların kurulma oranının en yoğun ve hızlı yaşandığı dönemdir. Beyin gelişimi çocuğun bilişsel, dil, motor, sosyal ve duygusal gelişimi için güçlü bir zemin oluşturur. Bu nedenle çocuklar özellikle okul öncesi dönem olarak adlandırılan yaşamın ilk altı yılında çok hızlı büyürler ve bu gelişim alanlarında şaşırtıcı bir hızla yetkinleşirler. Beyin okul öncesi dönem boyunca hızlı geliştiği için bu dönem, beynin çevresel etkilere en açık olduğu dönemdir. Bu kapsamda çevre, çocuğun gelişimini ve öğrenme motivasyonunu derinden etkiler. Çocuğun ne kadar keşfedebileceği, neler öğrenebileceği ve hangi hızla öğrenebileceği çocuğun çevresinin ne kadar destekleyici olduğuyla ve çocuğa ne gibi olanaklar sunulduğuyla yakından ilişkilidir.

Burada eğitim sadece vatandaş olanların erkek çocukları için vardı ve bir dereceye kadar vatandaşlık eğitimi ile elde ediliyordu. Sparta’da çocuk, doğduğunda yaşlılar meclisi tarafından sınava tabi tutulur, eğer bu sınavda çocuk ümit verici bulunmazsa dağlarda ölüme terk edilir. Olumlu bir sonuç çıkarsa ve çocuk erkekse annesi tarafından yedi yaşına kadar büyütülür, sekiz yaşından on sekiz yaşına kadar kamu kışlasında eğitim görürdü. Burada koşu, atlama, boks, güreş, askeri müzik, askeri idman, top oyunu, mızrak kullanımı, dövüş, özlü konuşma ve davranış dersleri verilirdi.

MÖ 359 yılında Yunan eğitimi şu şekildedir:

1. İlkokul eğitimi: Bu eğitim yedi ya da sekiz yaşından on üç yaşına kadar sürmektedir. Bu dönemde okuma, yazma, aritmetik ve ilahi şarkı söyleme dersleri verilmektedir.

2. Ortaöğretim eğitimi: Bu eğitim on üç yaşından on altı yaşına kadar sürmektedir. Bu dönemde geometri, resim ve müzik dersleri verilmektedir. Sonradan ders müfredatına gramer ve retorik dersleri de eklenmiştir.

3. Yüksek ya da üniversite eğitimi: Bu eğitim on altı yaşından sonraki dönemi kapsamaktadır.

Orta Çağ’da çocukluk anlayışı ya da fikri yoktu. Çocukluğun “keşfi” 15., 16. ve 17. yüzyılları beklemek zorunda kaldı. Ancak o dönemden sonra, çocukların özel bir bakıma, yetişkinlerin dünyasına karışmadan önce “bir çeşit karantinaya” ihtiyaç duydukları anlaşıldı. Çocukluk fikri, Rönesans’ın büyük icadlarından biridir. Batı toplumunda, ilk defa Rönesans döneminde, çocuklar tamamen birbirinden farklı bireyler olarak görülmeye başlanmıştır.

John Locke’un (1632-1704), erken çocukluk eğitimi ile ilgili temel görüşü Boş Levha teorisidir. Bu teoriye göre, insan zihni dünyaya geldiğinde boş bir levha gibidir. Doğumdan itibaren çevreyle kurulan ilişkiler sayesinde bilgi ve tecrübe sahibi oluruz. Çevre şartları insanın gelişiminde büyük rol oynar. Eğitimin amacı çocuğa iyi bir çevre hazırlamak ve onun iyi tecrübeler edinmesini sağlamaktır. Locke en iyi öğrenmenin duyusal öğrenme olduğunu söyler.

Maria Montessori (1870-1952), 1907 yılında, Roma’da ilk “çocuk evini” açmıştır. Montessori, eğitim ortamında çocuğun kendi faaliyetlerini seçmekte olduğu kadar, hareket etmekte de serbest olmasını ister. Onun için iyi düzenlenmiş bir eğitim ortamı, doğada mevcut düzeni içermeli, çocukların kendi hızları ile gelişmelerini sağlayacak şekilde hazırlanmış olan materyal, bu ortamda düzen içinde yerini almalıdır. Çeşitli boy, renk ve biçimlerde tahta malzeme, çıtçıtlar, düğme ve ilikler vb. gibi çocuğun gelişim düzeyine uygun olarak hazırlanmış ve yerleştirilmiş malzeme, Montessori ortamının başlıca araçlarıdır.

Bertrand Russell (1872-1970), anaokulunun çocuğa hareket özgürlüğü, gürültü etme özgürlüğü, arkadaş edinme özgürlüğü sunduğunu belirtir. Bütün bunlar, çocuğun bedensel, ruhsal ve toplumsal ihtiyaçlarını karşılama olanağı sağlar. Çocukların çoğunluğunun yalnızca anaokulunda karşılayabileceği ihtiyaçlarını Russell, yedi temel başlık altında toplamaktadır. Bunlar:

• Işık ve hava

• Uygun besin

• Koşup oynayacak bir yer

• Gürültü etme

• Aynı yaşta başka çocukların arkadaşlığı

• Ana-babaların ilgilerinden kurtulmak

• Uygun eğlenceler sağlayan güvenli bir ortam

Kanun’un 4. maddesi, ana mektepleri ve sıbyan sınıarını şöyle tanımlar: Çocukların yaşlarına uygun olarak, faydalı oyunlar, geziler, elişleri, ilahiler, yurtseverlik şiirleri, tabiat bilgisine ilişkin konuşmalar ile onların ruhi ve bedeni gelişmelerine hizmet eden kurumlar. Kanun, ana mekteplerinin 4 yaşından 7 yaşına kadar çocuklar için kurulacağını belirtmektedir. Yine kanun, bunlar için bir Nizamname hazırlanacağını öngörmektedir.

Sanat; görme, anlama, deneyim ve yaratma süreci olarak bu alanda kapasiteleri sınırlı olanlar için de gerekli bir derstir. Eğitim bu bağlamda kapasiteleri sanatsal yetiye dönüştürmek için yapılır. Sanat eğitiminin amaçları şöyle sıralanabilir:

• Öğrencilerin kendi kültürel mirasını anlamalarını artırır.

• Öğrencilerin başka toplumların kültürel mirasını anlamalarını artırır.

• Öğrencilerin görsel dünyayı kavramalarını geliştirir.

• Öğrencilerin kendi iç dünyalarını anlamalarını geliştirir.

• Öğrenciler malzemeleri kullanarak pratik problem çözme becerilerini geliştirirler.

• Öğrencilerin yaratıcı davranışı ve yanal düşünme becerilerini kolaylaştırır.

• Öğrencilerin çevreleri hakkında haberdar olma yeteneğini artırır.

• Öğrencilerde yaratıcılığın gelişmesine yardımcı olur.

• Kâğıt yırtma

• Makas ile kesme

• Tutkal ile yapıştırma

• Bantlama ve yapıştırma

• Zımbalama

• Kâğıtta delikler açma yer almaktadır.

Bunların her biri yalnızca eğlendirici olmakla kalmayıp, ayrıca diğer sanat etkinlikleri için gerekli olan becerilerdir.

Tabularasa ya da boş kap olarak çocuk görüşleri, çocukların erken sanat çalışmalarının tamamıyla değersiz karalamalar olduğu inanışını şekillendirmiştir. Bu görüş ile sanatın öğretimi, gerçekçilik ve tasvir etmeye doğru ilerleme yolunda çocuklara rehberlik etmek olarak görülür. Tersine, çocuğun doğası gereği masum ve dünya tarafından lekelenmemiş olduğu görüşü, kıymetli çocukluk anlayışını ve bu fikrin her ne pahasına olursa olsun korunması gerektiğini şekillendirmiştir. Bu bakış açısından, sanat öğretiminin çocuğun masumluğunu ve kendiliğindenliğini ve doğal yaratıcılığı yok edecek herhangi bir müdahale biçiminden korumaya ihtiyacı vardır.

 Üç boyutlu sanat eğitiminde kullanılan en eski ve doğal olan malzeme kildir. Kil, kolay biçimlendirilebilir, hataların düzeltilebilir olması gibi özelliklere sahiptir. Ayrıca çocuklar kil ile doğrudan fiziksel temas sağlarlar. Çocuklar ve kil arasında fırça, makas, ya da keçeli kalem yoktur. Fakat eğer çocuklar isterlerse el dışında kendilerine zarar vermeyecek kesici olmayan aletlerle kil üzerinde çizgisel ve dokusal etkiler oluşturabilirler.

Kil ile çalışmak büyük kas gruplarını ve ince motor kontrolünü destekler. Çocuklar kil kullanırken oturabilir ya da ayakta durabilir. Ayakta durmak, kil ile oynarken tüm vücut kas reaksiyonunun gerçekleşmesini sağlar. Çocuklar kilin verdiği hissi severler. Kirlenmelerine ve dağınık olmalarına olanak sağlar.

1. Çocuk gelişiminin her yönüne ağırlık vermemizi gerektiren bütüncül yaklaşıma dair insani kaygılarımız bizi motive etmektedir.

2. Kendi dünyalarında güzelliğe önem veren çocukların ileride harerin, sözcüklerin, sayıların, öykülerin şiirlerin, formüllerin, kitapların, sembollerin ve diğer kültürlerin güzelliğini de takdir etmeyi öğrenecek olmasına dair inancımızdır.

3. Estetik duygusu olan çocukların ileride tasarımı iyi bilen ve değer veren yetişkinler olacağı ve bunu ev, araba, giysi, eşya satın alırken, eğlenirken, şehirleri, otoyolları planlarken, kirliliğe, savaşlara, açlığa ve çarpık kentleşmeye çözüm ararken kullanabileceklerdir.

4. Çocukların sanata değer vermesi ve sanatsal etkinliklere doğrudan katılması açısından önemlidir.

5. Estetik, kavram gelişimini destekler.

Erken yaşta gerekli olduğu düşünülen sanat eğitimi çocukların kendilerini özgürce ifade edebileceği, farklı malzemelerin bulunduğu, çocuğun gelişim özelliklerinin dikkate alındığı, öğretmenin merkez olmadığı, rehber, gözlemci ve motive edici olduğu bir ortamdır. Kendine özgü anlatım biçimleri olan çocukların ortaya çıkardıkları simgesel anlatım onların iç dünyalarının dışa yansımalarıdır, özgünlüğünün bozulmaması için sanatsal çalışmalara müdahalelerden kaçınılır. Yapılan sanatsal ürünler sergilenerek, konuşma, iletişim ve eleştiri becerilerinin gelişmesi için üzerinde konuşmalar yapılır. Çocuğun araştırma, planlama, analiz yapma becerilerini geliştirmek önemlidir. Bunun için farklı malzemeler kullanarak düşüncesini bir ürünle ortaya çıkarabileceği proje odaklı çalışmalara yer verilir. Çocukların gelişim özellikleri, annelere ve babalara anlatılarak bilinçlendirilmeli, çocuklarından gelişim özelliklerine uymayan beklenti içinde olmamaları konusunda bilgilendirilmelidirler

İmgelerin oluşturduğu simgeleri ortaya çıkaran görsel algılamadır. Görsel algılamayı açıklayan Gestalt teorisinin temelinde ise bütün, kendini oluşturan parçaların toplamından daha anlamlıdır ilkesi yer almaktadır. Şekil-zemin ilişkisi, yakınlık, benzerlik, tamamlama, devamlılık ve basitlik olmak üzere beş temel ilke üzerinde şekillenmektedir. Bu özellikler Gestalt teorisinin tasarım alanında da kendini gösterdiğini düşündüğümüzde, sanat eğitimi alanında çocukların görsel algılarının zenginleşmesinde birebir rol oynadığı bir gerçektir. Görsel algı yoluyla alınan duyumlar, zihinde kişinin içinde oluşturduğu diğer verilerle buluştuğunda oluşan zihinsel faaliyet, görsel düşünceyi oluşturur ki bu düşünce herkeste farklıdır.

Ana prensibi, çocukların düşünce ve duygularının serbestçe istekli ve yaratıcı ellerinden, renge, madene, tahtaya ve kile aktarmasını ve onların bu maddeler üzerinde istedikleri gibi çalışmalarını sağlamaktır. Franz Çizek’in Özgür Anlatım Kuramının ilkeleri aşağıdaki gibidir:

• Sanat derslerinde çocuğun çalışma süresi içinde yaşadığı mutluluk ve yaratıcılık adına kazandıkları, bitmiş işten çok daha önemlidir.

• Sanat derslerinde, çocuğun kendini kısıtlamadan özgürce ifade edebileceği ortam sağlanmalı, kalın fırçalar, büyük kâğıtlar ve bol boya ile çalışmaya yönlendirilmelidir.

• Sanat çocukların doğal gelişimlerine paralel olarak kendiliğinden gelişir.

Bilgiyi öğretmenden değil deneyimleri sayesinde ortamdan alır. Farklı yaş gruplarındaki çocuklarla aynı sınıfta birbirleriyle etkileşim içinde olmaları esastır. Bu yaklaşımda öğretmen, çocuğun bilgiyi yaşayarak keşfetmesine yardımcı olur ve etkin öğrenmeyi sağlar. Öğretmenin en önemli görevi ise, sınıfta disiplini sağlamaktır ve teşvik edici olmaktır. Öğretmenin çeşitli rolleri şu şekilde sıralanabilir: rehber, model, gözlemci rapor tutucu, ailelerle iletişimde kalan, alanında uzman olandır.

Waldorf anaokulunda sınıf evin bir uzantısı olarak görüldüğü için ev atmosferi yaratılır. Zengin uyaranlarla dolu bir sınıf ortamı çocukların öğrenmelerini destekler. Sınıftaki oyuncaklar çok farklı amaçlar için kullanılabilecek nitelikte olduğundan çocukların hayali oyunlarını teşvik edici özelliktedir. Çocuklar oyunları sayesinde farklı roller üstlenir, sosyal ilişkiler kurar ve öğrendiklerini uygulama fırsatı bulurlar. Sınıa doğayı tanıma ve doğayla birlik olma amacıyla doğal malzemelere yer verilir (sukabağı, kozalak, dallar, çakıl taşları, tahta bloklar, yünler, ipek kumaşlar, taşlar vb.). Plastik malzemelere yer verilmez.

Bu yaklaşıma göre çocukların hepsi birer liderdir. Çocuklar bilgilerini deneyimleriyle ve diğer çocuklarla kurduğu etkileşim sayesinde edinir. Hayal gücü zengin, yaratıcı, becerikli ve meraklı bireylerdir. Arkadaşlarıyla, yetişkinlerle kurduğu iletişim ve işbirlikçi yaklaşım duyusal, sosyal, zihinsel gelişimi sağlar. Çocukların birer kişilik oldukları kabul edildiği için bilgiye sahip bireyler olarak dinlenilmesi önemlidir, yapamayacaklarına değil, yapabileceklerine yönelim söz konusudur, keşier yapmaları esastır. Reggio Emilia okullarında çocuk bilgiyle doldurulacak boş bir levha olarak görülmemektedir. Farklı materyaller kullanarak, araştırarak, sorgulayarak, hayal ederek kendi oluşturdukları sembollerle yeni bir dil yaratmaları önemle üzerinde durdukları konudur.