ÇOCUK VE OYUN - Deneme Sınavı - 6

NCTM’nin okul öncesi standartlarında yer alan beş ana öğe şunlardır:

1. Sayılar ve işlemler
2. Geometri
3. Ölçme
4. Cebir ve örüntüler
5. Veri analizi

Erken dönemdeki sayı bilgisi bir biriyle bağlantılı dört boyuttan oluşur: (1) bir gruptaki eleman sayısını hemen fark etme ve söyleme, (2) en az 10’a kadar olan sayıları öğrenme, (3) nesneleri sayma ve (4) söylenen son rakamın bir gruptaki eleman sayısını ifade ettiğini anlama.

Kompozisyon öncesi (0-3 yaş): Şekilleri tek tek başka varlıkları temsilen kullanabilirler, ancak şekillerden yeni bir şekil oluşturamazlar.

Parça birleştirme (4 yaş): Şekilleri döndürme, ters çevirme gibi manipülasyonları henüz yapamadıkları için şekilleri bütün olarak görüp şekiller arasındaki ya da şeklin parçaları arasındaki ilişkileri sınırlı miktarda algılayabilirler. Bu nedenle de yeni şekil oluştururken her bir şekil tek bir parçayı temsil eder. Örneğin, bir insan şekli yapmaya çalışan bu seviyedeki bir çocuk kol için bir tane dörtgen, kafa için gene tek bir şekil kullanma yoluna gidecektir.

Resim yapma (5 yaş): Deneme-yanıma yoluyla şekilleri oluşturmak istedikleri resme uygun şekilde bir araya getirir ve farklı şekilleri tek bir görevi görmek üzere birleştirebilirler. Kol şekli oluşturmak için birden fazla şekli kullanma gibi.

Şekil oluşturma (5 yaş): Daha bilinçli ve öngörülü olarak yeni şekiller oluşturmak için şekilleri bir araya getirirler. Yap-bozları daha bilinçli bir şekilde kenarlara, açılara, uzunluklara dikkat ederek yaparlar.

İkame kullanma (6 yaş): İki paralel kenar yamuğu bir araya getirip altıgen oluşturma gibi şekilleri oluşturan alt şekilleri, küçük şekilleri bir araya getirerek şekil oluşturabilirler.

Geçişlilik: A nesnesi B ile aynı uzunlukta ise (veya daha uzun/daha kısaysa), B nesnesi de C nesnesi ile aynı uzunluktaysa (veya daha uzun/daha kısaysa) A nesnesinin C ile aynı uzunlukta (veya daha uzun/kısa) olduğunu anlayabilme.

Yığılma uzaklığı: Nesne boyunca ölçme biriminin tekrarı ve her bir tekrarın sayılması esnasında en son söylenen sayının o ana kadar nesnenin ölçülen kısmını ifade ettiğini anlama (“5 karış” gibi).

Sayıyla bağlantısı: Ölçüm yaparken sayının kullanılması. Okul öncesi evrede en sık gerçekleştirilen ölçüm saymadır. Uzunluk ölçümü esnasında çocuklar nesne saymaya ilişkin deneyimlerini ölçme birimi sayma çalışmalarına aktarırlar. Bu esnada sayıya odaklanıp aynı uzunlukta iki çubuk farklı uzunluktaki ölçüm araçlarıyla ölçüldüğünde elde ettikleri sayıya bakarak yanlış sonuçlara da varabilirler.

Oyun, özel gereksinimi olan ve olmayan tüm çocukların en temel haklarından biridir ve bu hak 1989 yılında Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından kabul edilen ve daha sonraki yıllarda da Türkiye tarafından da onaylanan Çocuk Haklarına Dair Sözleşme ile güvence altına alınmıştır.

Fen ve matematik doğumla beraber canlıların hayatının bir parçası olarak karşımıza çıkar. Henüz bir yenidoğan olarak bebek duyularını kullanarak çevresindeki seslere, kokulara, dokulara ve nesnelerin görüntülerine dikkat ederek ilk bilimsel çalışmalarına koyulur. Yüzüstü yatırılan bir bebek başını kaldırarak çevresine yönelik araştırmalarını daha detaylı yapma fırsatı bulur. Motor becerilerin gelişimine paralel olarak her kazanımda bebeğin deneme yanılma çalışmaları farklı kazanımlar getirir. Elindeki çıngırağı düşürmek, bir sonraki aşamada atmak, daha sonra ise çıngırağa ulaşıp almaya çalışmak bir bebek için motor olduğu kadar aynı zamanda yoğun bilimsel ve matematiksel eylemlerdir. Bebeklerle yapılan araştırmalar, bebeklerin nesnelerle etkileşimlerinde miktara dikkat ettiklerini ve matematiksel muhakeme yürütme becerileri sergilediklerini göstermiştir. Emekleme ile beraber mobiliteleri arttıkça bebeklerin çevresel araştırmalarının kapsamı da genişler. Yoğun bir merakla daha geniş bir alanda ve farklı mekânlarda gerçekleştirdikleri incelemeler sıklıkla bakıcılar/ebeveynler için güvenlik nedeniyle kaygı mevzusu olsa da, yetişkinler tarafından bastırılmadıkları sürece, bebekler dünyayı tanımalarını sağlayan ve hem motor hem de duyuşsal ve bilişsel gelişimlerini destekleyen bilimsel süreçlerle meşgul olmaktan haz duyarlar. İnce-motor becerilerin gelişimindeki kıskaç tutma becerisi gibi yeni kazanımlar ve yürümeyle beraber çocukların nesneleri daha dikkatli ve yakından inceleme, deneme-yanılma çalışmaları ve içinde bulundukları ortamı araştırma çalışmaları derinleşir. Bu dönemde ortamda çocuğun araştırmasına açık materyallerin zenginliği bu informal öğrenmeler üzerinde belirleyici etkiye sahiptir.

Serbest oyun zamanı, hâkim anlayışın aksine, çocukların öğretmen desteğinden uzak, oradan oraya savruldukları bir zaman dilimi değil, öğrenmeye yönelik motivasyonu artıran, informal olarak kazanılmış temel becerilerin sergilendiği zengin öğrenme fırsatları sunan kurum temelli eğitimin önemli bir parçası olan olmazsa olmaz bir zaman dilimidir.

Öğretimin, programda yer verilen temel kavram ve becerilerle sınırlandırılmış olarak yürütülmesine tünel yaklaşımı denir.

Okul öncesi dönemde informal ve formal yollarla kazanılan kavram ve becerilerin, özellikle de dezavantajlı gruplardan gelen çocukların ileriki eğitim yaşantıları üzerindeki olumlu etkisi araştırmalarca kanıtlanmıştır . Bu dönemde kazanılan bilimsel araştırma süreçlerine ilişkin beceriler, sayılar, işlemler, muhakeme, sıralama ve geometri becerileri ilkokulda verilen eğitim için temel oluşturur. Okul öncesi dönemde kazanılan matematik becerileri ileriki okul başarısı üzerinde zekâdan daha etkilidir. Erken çocukluk eğitiminin öneminin dünya çapında kabul görmesi ve erken dönemde kazanılan becerilerin çocukların ileriki okul yaşantıları üzerinde belirleyici olması nedeniyle erken çocukluk eğitiminde özellikle de fen-matematik ve erken okuryazarlığa ilişkin çocuklara kazandırılması beklenen hedef kavram ve beceriler ulusal veya yerel olarak takip edilmesi beklenen erken çocukluk müfredatlarında önemli bir yer tutmaya başlamıştır.

Uyumsama: Potansiyel davranışlar için yeni şema ve zihinsel örüntülerin oluşturulması ya da yeni bilgilerin eklenebilmesi için var olan şemaların esnetilmesi ve değiştirilmesi. Yeni bir şema oluşur ya da var olan şemalarda değişiklik yapılır.

Özümseme (Özümleme/ Asimilasyon): Kişinin dış gerçeği var olan şemasında değişiklik yapmadan kendi perspektifi çerçevesinde algılaması. Bir diğer deyişle dış dünyanın mevcut şemalarımızla yorumlanması. Kişinin mevcut şemalarında bir değişiklik olmaz.

Avantajlar: Erken çocuklukta kazandırılması beklenen kavram ve becerilerin önceden belirlenip müfredat kapsamında tutulmasının çeşitli faydaları vardır. Öncelikle, öğretmenlere, verecekleri eğitim kapsamında yaş gruplarına göre çocuklardan beklentilerinin neler olması gerektiğine dair bir rehber görevi görür. Gelişimsel olarak uygun planlanmış, yani hem zorlayıcı hem de kazanılabilir hedeflerin varlığı, programın uygulanması ve bireyselleştirilmesinde yol gösterici olur. Çocukların informal yollarla kazandığı bilgi ve becerilerle sahip oldukları potansiyelleri ve kavram ve beceri gelişiminde gözlenen gelişimsel basamakları gösteren empirik veriler ışığında geliştirilmiş bir müfredat sıkıcı olmaktan ziyade öğrenme deneyimlerinde çıtanın yükseltilmesini sağlayacaktır. İkinci olarak, yaş gruplarına göre sıralanmış kazanım ve göstergelerin varlığı gelişimsel geriliklerin erken dönemde tespiti ve akabinde gerekli erken müdahalelerin sağlanması açısından önemli bir yol göstericidir. Ayrıca, genel kabul gören, bilimsel temelli kazanım ve göstergeleri içeren bir müfredat eğitim kurumlarının değerlendirilmesinde de yardımcı olur. Dezavantajlar: Erken çocukluk eğitimcilerinin küçük yaş grupları için öğrenme hedeflerinin öngörülmesine ilişkin kaygılarının en başında ise bu hedeflerin ön plana çıkarılması ve buna paralel olarak gelişim ve öğrenmede bireysel, kültürel ve dilsel farklılıkların göz ardı edilmesi ihtimali gelir. Bu ihtimalin gerçekleştiği durumlarda standardize edilmiş değerlendirme araçlarının kullanımının tercih edilip yaygınlaşmasıyla yapılan gelişimsel değerlendirmeler gerçeği yansıtmayacak ve özellikle de dezavantajlı gruplardan gelen çocuklar etiketlenebilecektir. İkinci bir kaygı konusu da öğrenme hedeflerinin belirlenmesi neticesinde müfredatın kazanımlarla sınırlandırılması ve bu doğrultuda öğretimin de erken çocukluk eğitiminin temel ilkeleri göz ardı edilerek beceri öğretimi odaklı hâle getirilmesi ihtimalidir. Sınıftaki her bir çocuğun ilgi, ihtiyaç ve yaşantısı üzerine temellendirilip çocuklar için anlamlı bir hâle getirme çabasındaki bir eğitim yaklaşımı listede yer alan becerilerin öğretimi kaygısıyla feda edilecektir. Benzer bir kaygı da, öğrenme hedeflerinin belirli bir kaç akademik alanla sınırlı tutulup çocuğun bir bütün olarak gelişiminin desteklenmesinde yetersiz kalınması ihtimalidir. Erken çocuklukta kritik öneme sahip fiziksel, sosyal, duygusal ve estetik gelişim bir takım akademik becerilerin öğretimine ağırlık verilerek ihmal edilebilir. Bir diğer kaygı konusu da öğrenim hedeflerinin bireysel, kültürel ve dilsel farklılıklara duyarlı olmayacağı ve dolayısıyla, belirli bir yaş grubundaki çocukların çoğu için zor ama ulaşılabilir yani gelişimsel olarak uygun olmayacağıdır.

Görme yetersizliği olan çocuklar oyun araç gereçlerini görme dışında diğer duyularını kullanarak keşfederler. Oyuncak ya da nesnelerin işlevleri yerine oyuncakların büyüklüğü, şekli, dokusu gibi özelikleriyle daha çok meşgul olurlar.

Geometrik şekilleri kullanarak çocukların gerçekleştirebilecekleri bir diğer önemli çalışma da kompozisyon/desen çalışmalarıdır. Dört-sekiz yaş çocuklarının şekillerden kompozisyon yaratma becerilerinin gelişimsel basamakları şöyledir:

1. Kompozisyon öncesi (0-3 yaş): Şekilleri tek tek başka varlıkları temsilen kullanabilirler, ancak şekillerden yeni bir şekil oluşturamazlar.

2. Parça birleştirme (4 yaş): Şekilleri döndürme, ters çevirme gibi manipülasyonları henüz yapamadıkları için şekilleri bütün olarak görüp şekiller arasındaki ya da şeklin parçaları arasındaki ilişkileri sınırlı miktarda algılayabilirler. Bu nedenle de yeni şekil oluştururken her bir şekil tek bir parçayı temsil eder. Örneğin, bir insan şekli yapmaya çalışan bu seviyedeki bir çocuk kol için bir tane dörtgen, kafa için gene tek bir şekil kullanma yoluna gidecektir.

3. Resim yapma (5 yaş): Deneme-yanıma yoluyla şekilleri oluşturmak istedikleri resme uygun şekilde bir araya getirir ve farklı şekilleri tek bir görevi görmek üzere birleştirebilirler. Kol şekli oluşturmak için birden fazla şekli kullanma gibi.

4. Şekil oluşturma (5 yaş): Daha bilinçli ve öngörülü olarak yeni şekiller oluşturmak için şekilleri bir araya getirirler. Yap-bozları daha bilinçli bir şekilde kenarlara, açılara, uzunluklara dikkat ederek yaparlar.

5. İkame kullanma (6 yaş): İki paralel kenar yamuğu bir araya getirip altıgen oluşturma gibi şekilleri oluşturan alt şekilleri, küçük şekilleri bir araya getirerek şekil oluşturabilirler.

6. Desen birimi oluşturma (7 yaş): Şekilleri bir araya getirerek bir desen birimi oluşturabilirler.

7. Desen birimlerini tekrarlayarak yeni bir kompozisyon oluşturma (8 yaş).

Ölçmenin öğrenilmesinde temel olan kavramlar şunlardır:

Bölünme. Nesneyi zihinde eşit birimlere bölme.

a. Birim tekrarı: Ölçüm birimini, ölçülecek nesnenin bir parçası olarak görebilme, ölçüm birimini aynı ölçüm birimini kullanarak boşluk bırakmadan nesne boyunca tekrarlama ve her bir tekrarı sayma.

b. Geçişlilik: A nesnesi B ile aynı uzunlukta ise (veya daha uzun/daha kısaysa), B nesnesi de C nesnesi ile aynı uzunluktaysa (veya daha uzun/daha kısaysa) A nesnesinin C ile aynı uzunlukta (veya daha uzun/kısa) olduğunu anlayabilme.

c. Korunum: Nesne hareket ettiğinde uzunluğunun değişmeyeceğini anlama.

d. Yığılma uzaklığı: Nesne boyunca ölçme biriminin tekrarı ve her bir tekrarın sayılması esnasında en son söylenen sayının o ana kadar nesnenin ölçülen kısmını ifade ettiğini anlama (“5 karış” gibi).

e. Sayıyla bağlantısı: Ölçüm yaparken sayının kullanılması. Okul öncesi evrede en sık gerçekleştirilen ölçüm saymadır. Uzunluk ölçümü esnasında çocuklar nesne saymaya ilişkin deneyimlerini ölçme birimi sayma çalışmalarına aktarırlar. Bu esnada sayıya odaklanıp aynı uzunlukta iki çubuk farklı uzunluktaki ölçüm araçlarıyla ölçüldüğünde elde ettikleri sayıya bakarak yanlış sonuçlara da varabilirler.