Kurum (Okul) Merkezli Gelişimsel Destek Programları

Okul öncesi dönemde çocuklar kendilerini zihinsel, duygusal ve sosyal açıdan besleyecek uyarıcıları ararlar. Çocuklara; meraklarını giderici, ilgi ve isteklerini karşılayıcı yönde gözlem, araştırma, inceleme, konuşma ve üzerinde düşünme olanağı veren malzemeler açısından zengin bir çevre sağlanarak büyüme ve gelişmelerinde büyük ilerlemeler kaydetmeleri beklenmektedir. “Bu dönem son derece çekici ve cazip kılınarak çocukların gelişim aşamalarını başarmaları sağlanabilir” (Hendrick, 1980). Çocukların, zengin uyarıcılar ve etkin olarak katıldıkları deneyimlerle elde ettikleri kazanımlar daha sonraki öğrenmelerinde daha bilinçli ve başarılı olma olasılıklarını arttırmaktadır (Gürkan, 1993).
Bu tür deneyimler yalnızca dil, matematik ve problem çözmeye temel oluşturmayacak; aynı zamanda temel güveni, kendine ve başkalarına saygıyı, arkadaşları ve yetişkinlerle etkileşimi de kuvvetlendirecektir. Bu deneyimlerin çocuğa kazandırılması, onun tüm gelişim alanlarında desteklenmesini içeren iyi ve nitelikli eğitim ortamlarıyla olanaklıdır. Tüm bu bileşenlerin planlı ve düzenli bir biçimde sağlanarak çocuklara nitelikli bir eğitim hizmetinin sunulması kurum merkezli eğitim ile gerçekleşebilir.

Kurum merkezli eğitim, doğumdan zorunlu öğrenim çağına kadar olan yılları içine alan okul öncesi dönemdeki çocuklara bakım ve eğitim hizmetinin; çocukların bedensel, zihinsel, duygusal ve sosyal yönden gelişimlerini destekleyen zengin çevre olanaklarıyla planlı ve düzenli olarak kurum çatısı altında verilmesini sağlayan eğitim modelidir.

Çocuk bakımı ve eğitiminde kurum merkezli eğitimin ilk örnekleri kadının çalışmaya başlaması ile ortaya çıkan okul çağına gelmemiş çocukların bakımı gereksiniminden doğmuştur. İngiltere’de kadın işçilerin verimliliklerini arttırabilmek amacıyla oluşturulan eğitim kurumları, bu alanın ilk örneği sayılabilir. Böylece, çocukların güvenli bakım gördükleri kurumların bulunması, kadının kendisini işine daha iyi verebilmesine olanak hazırlamıştır. Kurum merkezli eğitim, çalışan kadınların çocuklarına hizmet vermenin yanı sıra koşulları elverişsiz çevrelerden gelen çocuklara eğitim eşitliği ve fırsatı sunması ve okula daha iyi hazırlanmalarını sağlaması ve sosyal deneyim olanağı yaratması açısından dünyada ve Türkiye’de büyük ölçüde desteklenen bir modeldir (Oktay, 1999).

Kurum merkezli eğitimin kapsamını, hedef kitlesi bakımından 0-66 ay (0-5,5 yaş) grubundaki çocuklar ve aileleri oluşturmaktadır. Bu yaş grubundaki çocuklara bakım ve eğitim hizmeti sunan kurumlar genellikle, 0-3 yaş grubu için (0-36 ay) kreş, 3-5,5 yaş grubu için (36-66 ay) anaokulu ve 4-5,5 yaş grubu için (48-66 ay) anasınıfı olarak isimlendirilmektedir. Ancak Türkiye’de bu yaş grubu çocuklarına eğitim ve bakım hizmeti veren kurumlar çok çeşitlilik gösterdiği için buradaki yaş gruplandırmalarından farklı uygulamaları içeren kurumlar açılabilmektedir.

Kurum merkezli eğitimin kapsamını hizmet sunan kurum ve kuruluşlar bakımından, Millî Eğitim Bakanlığı, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığına bağlı Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlüğü, kamu kurum ve kuruluşları, özel sektör kuruluşları, belediyeler ve üniversiteler bünyesinde açılan okul öncesi kurumlar oluşturmaktadır. Bu kurum ve kuruluşlar okul öncesi çocuklarına kreş, çocuk yuvası, kreş ve gündüz bakımevi, anaokulu, anasınıfı, uygulama sınıfı gibi adlar altında okul öncesi eğitim hizmeti sunmaktadır. Bu kapsama bu kurumlarda görevli olan tüm personel de girmektedir

Kurum merkezli eğitimin kapsamını eğitim programlarında yer verilen ve uygulamada temel alınan gelişim alanları bakımından, çocukların bedensel, zihinsel, duygusal ve sosyal gelişimleri oluşturmaktadır. Çocuklara sunulan kurum merkezli bir eğitimde çocukların tek bir gelişim alanında değil, bütüncül bir yaklaşımla tüm gelişim alanlarında desteklenmesi hedeflenmelidir.

Gelişimsel Programların Amacı
Bir eğitim kurumunda uygulanan eğitim programının temel amacı, bu kuruma devam eden bir çocuğun eğlenceli ve iyi bir gün geçirmesi, gün içerisinde birçok yaşantı geçirerek gelişiminde ilerlemeler göstermesi ve çeşitli öğrenme deneyimleri yaşayarak mutlu bir biçimde okuldan ayrılması olmalıdır. Gelişimsel programın bir diğer amacı ise, çocukların sosyoekonomik etkenlere ya da cinsiyete bağlı olarak sahip oldukları dezavantaj ve eşitsizliklerin ortadan kaldırılması ya da en aza indirgenmesi ve onların yaşama iyi bir başlangıç
yapmalarına olanak sağlaması olmalıdır. Aynı zamanda bu programlar, sağlıklı bir fiziksel gelişim sürecinde çocukların ilerideki yaşantılarında kullanacakları temel becerileri onlara kazandırarak ilkokula hazır olmalarını da hedeflemelidir. Bir diğer deyişle, gelişimsel eğitim programlarında her çocuğun potansiyelinin en üst düzeye kadar gelişiminin hedeflenerek, bunun oyun yoluyla ve çevreyle birebir etkileşim içinde bulunarak kendi deneyimleriyle gerçekleşmesi amaçlanmalıdır (Egertson, 1987). Gelişimsel programlar, temelde çocuğun potansiyelinin en üst düzeye kadar gelişimini desteklemek ve çevreyle etkileşim içinde sosyalleşerek etkin katılımı ve kendi deneyimleriyle dünyayı keşfetmeyi ve oyun yoluyla öğrenmeyi hedeflemektedir.

Gelişimsel eğitim programları, çocuğun bilişsel, sosyalduygusal ve psikomotor yönden gelişimini bütüncül bir yaklaşımla desteklemeyi amaçladığı için bu programların çocukların eğitim, aile ve toplumsal yaşamlarında olumlu ve kalıcı etkiler sağladığı araştırmalarla saptanmıştır. Bunun yanı sıra, belli becerilerin doğrudan öğretiminin yapıldığı akademik programların olumlu etkilerinin en fazla bir ya da iki yıl sürdüğü, uzun dönemde etkili olmadığı ortaya çıkmıştır (Powell, 1986; Goflin, 2000; Wortham, 1998; Caroline, 1998).
Gelişimsel programlar çocukların daha sonraki yaşamlarında kendine güvenli, sosyal sorumluluk sahibi, kişilerarası iletişim becerileri gelişmiş, mutlu ve iyimser bir yetişkin olmaları yönünde kalıcı etkiler bırakmaktadır (Schweinhart, Barnes ve Weikart, 1993; Schweinhart ve Weikart, 1997). Bu nedenle, gelişimsel programların geliştirilmesi ve okul öncesi kurumlarda uygulanması önemlidir. Nitekim, geleceğin yetişkinleri olarak görülen çocukların okul öncesi yıllarda gelişimlerinin her alanında ilerlemelerinin desteklenmesi, birbirleriyle ve yetişkinlerle etkili iletişim kurma, bağımsızlık kazanma ve sorumluluk
alma gibi davranışları kazandıracak etkin öğrenme ortamlarının oluşturulması gelişimsel programlarla olanaklı olabilmektedir.

Gelişimsel programların kapsamında, çocuğu merkeze alan bir yaklaşım içinde çocukların fiziksel, duygusal, sosyal, yaratıcılık ve bilişsel özelliklerle ilgili yeteneklerini geliştirecek çeşitlilikte, en uygun öğrenme deneyimlerinin, sınıf içi sınıf dışı çevre olanaklarının, yaşa ve gelişime uygun materyal ve donanımın sağlanması gereklidir.

Çocukların temel alışkanlıkları kazanmalarını sağlayacak gün içindeki rutin etkinliklere yer verilmesi ve değerlendirmenin yapılması da gelişimsel
programların kapsamında yer almalıdır.

Gelişimsel program, çocukların sağlığını ve güvenliğini tam olarak gözetecek şekilde yapılandırılmalı, tüm gelişim alanlarını kapsamalı, tüm çocuklar için uygun olmalı ve olumlu insan ilişkilerinin gerçekleşmesini temel alan bir
yapıya sahip olmalıdır. Gelişimsel program esnek olmalı, toplumun kültürel değerleri ve çeşitliliğini yansıtmalı, çocuğun özgür deneyimlerle kendini gerçekleştirmesine olanak veren bir sınıf atmosferini ve güven duygusunu geliştirmeyi destekleyen anaokulu yaşantısını gerektirmeli ve aile katılımını
içermelidir.

Türkiye’de uygulanan kurum merkezli gelişimsel programlar, Millî Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen “0-36 Aylık Çocuklar İçin Eğitim Programı” ve “2013 Okul öncesi Eğitim Programı”dır. Bu programlar Millî Eğitim Bakanlığı’na bağlı resmî-özel anaokulu, resmîözel anasınıfı ve kız meslek lisesi bünyesindeki uygulama anaokullarında uygulanmak üzere geliştirilmiştir ve bu kurumlarda uygulanması zorunludur. Türkiye’de okul öncesinde kurum merkezli eğitimin yaygın olarak uygulandığı diğer kurumlar Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlüğüne bağlı olarak açılan ve işletilen kreş ve
gündüz bakımevleridir. Bu kurumlar, gerçek ve tüzel kişiler tarafından açılan ücretli eğitim
biçimindedir.

Kreş, 0-36 aylık çocuklara hizmet veren kuruluşu, gündüz bakımevi ise 37-
66 aylık çocuklara hizmet veren kuruluşu içermektedir. Bu kurumlar ayrı ayrı açılabileceği gibi her iki yaş grubunu da içerecek biçiminde birlikte de açılabilmektedir. Bu kurumların açılış ve işleyişi Aile Bakanlığına bağlı iken eğitim programlarının uygulanması ve denetlenmesinde ise Millî Eğitim Bakanlığına bağlıdırlar. Bu kurumlar, Millî Eğitim Bakanlığının “0-36 Aylık Çocuklar İçin Eğitim Programı” ile 37-72 aylık çocuklar için “2013 Okul öncesi Eğitim Programı” nı uygulamakla yükümlüdürler (Resmî Gazete, 2015).

Eğitim programının ilk bölümünde 0-36 ayda gelişim süreci açıklanmış ve bu aylarda verilecek eğitimin önemi, aile, eğitimci, sağlık, bakım ve beslenme etmenleri açısından açıklanmıştır. Daha sonra programın amacı belirtilmiş ve temel özellikleri vurgulanmıştır. Eğitim programının amacı; 0-36 aylık çocukların zengin öğrenme deneyimleri aracılığıyla sağlıklı büyümelerini; motor, sosyal-duygusal, dil ve bilişsel alanlarda gelişimlerinin en üst düzeyine ulaşmalarını; sağlık, bakım ve beslenmelerinin uygun biçimde desteklenmesini sağlamaktır (MEB, 2013a).

Programın ikinci bölümünde, uygulanmasına yönelik temeller üzerinde durulmuş ve planlama, uygulama ve değerlendirme süreçlerinde eğitimcinin nasıl bir yol izleyeceği açıklanmıştır. Programın son bölümünde 0-36 aylık çocukların gelişim alanları ve göstergeleri verilmiştir. Gelişim alanları, bilişsel, dil, sosyal-duygusal ve motor gelişim alanı özellikleri ve göstergeleri, aylık gelişim olarak tablolar halinde verilerek eğitimcinin planlama ve uygulama sürecinde kullanımı kolaylaştırılmaya çalışılmıştır. Eğitim programının ekler bölümünde ise, eğitimcilere örnek olması amaçlı olarak “0- 36 ay gelişim gözlem formu” örneği her aya göre verilmiş ve nasıl uygulanacağı açıklanmıştır. Yine bu bölümde “eğitimci öz değerlendirme formu” örneği verilerek eğitimcinin kendini nasıl değerlendireceğine yönelik açıklamalar yapılmıştır. Aynı bölümde eğitimcilerin kendi günlük eğitimlerini planlamada dikkat edecekleri noktaları içeren etkinlik
planı örnekleri yer almıştır.

Eğitim programının dayandığı temel özellikler; gelişimsel, sarmal, dengeli, esnek, bütüncül, oyun temelli, güvenli, etkileşim temelli, keşfederek öğrenme temelli, bireysel ve küçük grup etkinliklerine yer verilmesini gerektiren, duyuların geliştirilmesini temel alan eğitimciye özgürlük tanıyan, değerlendirmenin çok yönlü yapılmasını gerektiren, ailenin eğitime katılımını önemseyen, uyarlanabilir bir program olarak belirlenmiştir.

Millî Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilerek uygulamaya konulan “Okul öncesi Eğitim Programı”nın temel amacı, okul öncesi eğitimi kurumlarına devam eden çocukların zengin öğrenme deneyimleri aracılığıyla sağlıklı büyümelerini, tüm gelişim alanlarının desteklenerek en üst düzeye ulaşmasını, öz bakım becerilerini kazanmalarını ve ilkokula hazır bulunmalarını sağlamaktır (MEB, 2013b). Eğitim programı 37-72 aylık çocukları kapsamaktadır.

Okul öncesi Eğitim Programı’nın ilk bölümünde okul öncesi dönemin önemi, aile ve öğretmenin rolü açıklanmştır.

İkinci bölümde programın tanıtımı yapılmıştır. Programın çocukların gelişimlerini desteklemesinin yanı sıra tüm gelişim alanlarında görülebilecek yetersizlikleri önlemeyi amaçladığından destekleyici ve önleyici boyutları olan çok yönlü
bir program olma özelliği taşıdığı belirtilmiştir. Programda, çocukların gelişim düzeylerine ve özelliklerine dayanan ve bu anlamda tüm gelişim alanlarının geliştirilmesini temel alan “gelişimsel” bir program olduğu vurgulanmıştır. Bu bölümde programın özellikleri sıralanmıştır. Bu özelliklerden kimileri, çocuk merkezli, esnek, oyun temelli, yaratıcılığı destekleyici ve keşfederek öğrenme temelli olmasıdır.

Programın üçüncü bölümünde, her yaş grubu için (36-48 ay; 48-60 ay; 60-72 ay) gelişim özellikleri, kazanımlar, göstergeler ve bunlarla ilgili açıklamalar tablolar biçiminde sunulmuştur. Kazanım ve göstergelerle farklı eğitim süreçleri oluşturularak çocukları desteklemek ve onları bulundukları gelişim düzeyinden ulaşabilecekleri en üst aşamaya taşımak, bu programın hedefi olarak vurgulanmıştır.

Programın dördüncü bölümünde okul öncesi eğitimin planlanması ve uygulanması ile ilgili öğretmen ve yöneticilere rehber bilgiler yer almıştır. Bu bölümde, okul öncesi kurumlarda eğitim ortamı ve öğrenme merkezlerinin nasıl olması gerektiği açıklanmış, gün içerisinde gerçekleştirilebilecek etkinlik çeşitleri sıralanarak aylık eğitim planı ve günlük eğitim akışının nasıl hazırlanacağı açıklanmıştır.

Programın beşinci bölümünde değerlendirme yapılırken izlenecek yaklaşım açıklanmıştır. Programın değerlendirilmesinde a) çocuğun gelişiminin tüm gelişim alanlarında hem ayrıntılarıyla hem de bütünsel olarak gözlenmesi, gözlem sonuçlarının raporlaştırılması, b) hazırlanan ve uygulanan planların bütün boyutları ile değerlendirilmesi, c) öğretmenin kendini değerlendirmesinin yapılması gerektiği belirtilmiştir.

Programın ekler bölümünde, gelişim gözlem formu ve gelişim raporu örnekleri verilmiş, aylık eğitim planı formatı ve örnekleri ile yarım günlük ve tam günlük eğitim akışı formatı ve örnekleri sunulmuştur. Bu örnekler, bu programın uygulandığı kurumlarda görevli eğitimcilere yol gösterici özelliktedir.