Aile Merkezli Gelişimsel Destek Programları

Aile merkezli gelişimsel destek programlarında uygulamalar, ulaşılmak istenen amaç ve hedef kitleye göre değişiklik gösterse de bu programların tümünde ortak bazı ilkeler yer almaktadır. Bunlar şöyle sıralanabilir:

• Ailelere karşı saygılı ve duyarlı davranmak,
• Esnek, bireyselleştirilmiş ve duyarlı uygulamalar gerçekleştirmeye özen göstermek,
• Ailelerin bilinçli kararlar verebilmesi için bilgi paylaşımı sağlamak,
• Program uygulamaları ve müdahale yöntemlerine ilişkin ailenin seçimlerini dikkate almak,
• Anne-baba ile çalışanlar arasında iş birliği ve ortaklıkların oluşması için koşulları düzenlemek,
• Çocuğun yetiştirilmesinde aileye gerekli olan tüm destek ve kaynakları işe koşmak.

Bu programların amaçları şu başlıklar altında toplanabilir:

• Hamilelik sürecini izlemek ve bu süreçte anneye destek olmak,
• Çocukların sağlık koşullarını iyileştirmek,
• Aileleri erken gelişim konusunda bilinçlendirmek,
• Aile çocuk ilişkisini güçlendirmek,
• Ailelerin yeterlik, güvenlik, özerklik durumlarını zenginleştirmek,
• Çocukların öğrenmesini destekleyici ev ortamı sağlanmasına yardımcı olmak,
• Yoksulluk gibi sosyal problemleri azaltmak,
• Çocuk ihmal ve istismarını önlemek,
• Özel sağlık problemleri, gelişimsel gerilikleri ve yetersizlikleri olan çocukları belirlemek ve erken müdahalede bulunmak,
• Annenin kendine karşı olumlu algılamalar geliştirebilmesine ve kadının aile içindeki statüsünün yükseltilmesine yardım etmek,
• Ailelerin toplumsal kaynakları kullanabilme yeterliliklerini artırmak,
• Çocukların tüm gelişimlerini destekleyerek daha sonraki okul yıllarına hazırlanmasına katkı sağlamaktır.

Aile merkezli gelişimsel destek programları kapsamında yaygın olarak yer alan hizmetler şunlardır:

• Anne-baba eğitimi ve aile destek grupları,
• Çocuğun gelişimine odaklanmak ve sağlıklı aile ilişkilerini teşvik etmek için anne-baba ve çocuğun ortak gerçekleştirdiği etkinlikler,
• Programda çalışanlar ile ailelerin birbirleriyle resmi olmayan bir ortamda yapılandırılmamış zaman geçirebilecekleri bir merkez,
• Anne-babaların aile programı kapsamında sunulan diğer etkinliklere katıldıkları sırada çocuk bakımı,
• Çocuk bakımı, sağlık, beslenme programları, danışmanlık ve diğer toplumsal hizmetlere ulaşım hakkında bilgi,
• Ev ziyaretleri, aileler için sağlıklı beslenme eğitimi, bebekler ve çocuklar için sağlık taraması ve gelişim kontrolleri.

Anne baba eğitimi, aile merkezli gelişimsel destek programları kapsamında yer alan diğer önemli bir uygulamadır. Anne baba eğitimi; anne-babalık becerilerinin öğretilmesi, sosyal ve duygusal destek verilmesi, anne-babanın bir gruba katılması, uzmanlarla arasında bilgi alışverişinin sağlanması, uygun anne-baba-çocuk ilişkilerinin geliştirilmesi ve toplumsal kaynaklara ulaşmalarında yardımcı olan etkinlikler bütünüdür. Anne-baba eğitim programlarının asıl amacı; anne babaların özgüvenini güçlendirmek ve küçük çocuklarının fiziksel, zihinsel ve duygusal gelişimini teşvik için kendi yeteneklerini geliştirecek biçimde onları bilgi ve becerilerle donatmaktır. Bu amaçlarla hazırlanan anne-baba eğitim programları var olan hizmetlerin daha etkili kullanımına yol açacak teşvik ve bilgiyi sağlar. Anne baba eğitimi çalışmaları; çocukların gelişimsel becerilerini destekleme, günlük rutinlerde çocukların davranışlarını yönlendirme, çocukların oyun ve sosyal etkileşimlerinde anne-babaların becerilerini geliştirme- lerini sağlar. Bunun sonucunda, anne-babaların çocuklarının gelişimlerini olumlu yönde etkilemelerine, edindikleri bilgilerle çocuklarını daha iyi yetiştirmelerine ve sosyoekonomik ve psikolojik açıdan mutlu olmalarına yardım eder. An- ne-baba eğitim uygulamaları, ev ziyaretlerinin yanı sıra ev dışındaki ortamlarda bireysel ya da diğer ailelerle birlikte grup çalışmaları biçiminde de düzenlenebilir.

Ev ziyaretleri; aile eğitimi ile anne-baba-çocuk ilişkisini güçlendirmek, anne-babaların streslerini azaltmak ve bilgi düzeylerini artırmak yoluyla ailenin güçlendirilmesini amaçlayan uygulamalardan biridir. Ev ziyaretleri; çocuk gelişimi, aile-çocuk ilişkisi, anne- babalık becerileri, ruh sağlığı sorunları, ekonomik sorunlar, eğitim ve istihdam, sağlık bakımı ve sosyal destek eksikliği hakkında eğitim gibi konularda aileyi bulunduğu çevrede gözlemleyerek, bu doğrultuda plan oluşturmaya fırsat sağlayan bir uygulamadır. Eğitimcilerin belli aralıklarla yaptığı ev ziyaretleri, anne-babalara yaparak yaşayarak öğrenme, tartışılan konuları hemen uygulama olanağı sağladığından grup çalışmalarına göre daha çok bireysel çalışmaya olanak tanımaktadır. Ev ziyaretçileri ailelerin gereksi- nimleri doğrultusunda belirledikleri konuları, belirli aralıklarla evlere giderek anlatmaları ve anne-babalara uygulatmaları biçiminde sürdürülür. Ev ziyaretlerinde bireysel çalışma yapıldığı için anne-babalar için daha etkili olmaktadır. Ancak burada programın başarısı ve aile üzerindeki etkisi, ev ziyaretçisinin başarısına bağlıdır. Ev ziyaretleri, kurum merkezli yaklaşımlara göre daha ekonomiktir.

Oyun gruplarıyla aileyi destekleme çalışmaları ise okul çağına gelmemiş çocuğa sahip anne-babaların çocuklarıyla ilişkilerini güçlendirmeyi amaçlar. Ailelerin oyun grubuna katılımından doğrudan ve dolaylı yollarla yarar elde edebilmesi için, farklı ortamlarda çocuğun oyununa katılması teşvik edilmelidir. Böylece, ailelerin oyunun gelişime katkıları konusunda sosyal deneyimler edinmesine ve olumlu anne-baba tutumları gösterme konusunda bilgilenmelerine destek sağlanmış olur. Aile merkezli gelişimsel destek programları kapsamında gerçekleştirilen erken müdahale, anne-baba eğitimi, ev ziyaretleri ve oyun gruplarıyla destekleme uygulamaları, bu programların olumlu etkilerinin artmasında önemli bir etkiye sahiptir.

Aile merkezli gelişimsel destek programlarına, okul yılları içinde daha yaygın olarak erken çocukluk döneminde rastlanmaktadır. Ayrıca, erken müdahale ve aile-okul ilişkilerini geliştirmeye yönelik okul öncesi programı uygulamaları da aile merkezli olarak gerçekleştirilebilmektedir. Aile merkezli erken eğitimin yapısında, çocuğun büyümesi ve gelişmesi; çocuğun öğrenme olanakları; anne-babalık desteği ve aile-toplum desteği olmak üzere dört temel boyuttan söz edilebilir.

Çocuğun büyümesi ve gelişmesi: Çocuğun öğrenme olanakları, anne-baba desteği ve aile-toplum desteğine yönelik diğer boyutlar birbiriyle ne kadar iyi etkileşirse; çocuğun büyüme ve gelişimine yönelik amaçlara ulaşmada başarı o denli artar. Çocuğun büyüme ve gelişmesi, diğer üç boyutun tam merkezinde yer almaktadır.

Çocuğun öğrenme olanakları: Çocuğun gelişiminin en üst düzeyde gerçekleşebilmesi, yeteneklerinin açığa çıkarılması ve yeterliliklerinin gelişimi için ev ortamının gelişimsel açıdan uyarıcı ve ilgi çekici duruma getirilmesi çok önemlidir. Çocuğun gelişimini destek- leyen etkinlikler evde, farklı gruplar içinde ya da kurumlarda gerçekleştirilebilir.

Anne-babalık desteği: Anne-babalara sağlanan bilgi, öneri, danışma ve eğitim hizmet- leri gerek onları kendi gelişimleri bakımından güçlendirir, gerekse çocuğun gelişimini ve öğrenme olanaklarını desteklemelerine yardım eder.

Aile-toplum desteği: Anne-babanın, anne-baba sorumluluklarını yerine getirebilmesi ve sürdürmesi için gerekli olan zaman, enerji gibi kaynak türlerinin yanı sıra ekonomik, psikolojik ve fiziksel desteklerin tümünü içermektedir.

Aile merkezli eğitim uygulamalarını planlarken, öncelikle hedef grupların çok iyi seçilmesi gerekir. Bu programlar, kimi zaman aile üyelerinin tümünü kapsayacak biçimde oluşturulabildiği gibi kimi zaman da aile bireylerinden yalnızca birinin ya da birkaçınınkatılacağı biçimde belirlenebilir. Hedef gruplar anne-babanın, çocuğun ve toplumun özellikleri dikkate alınarak seçilmelidir. Hedef grubun belirlenmesinin ardından, bu grubungereksinimleri belirlenmelidir. Gereksinimlerin belirlenmesi, eğitim programının hazırlanmasında eğitimin “neden” yapılacağına ilişkin ipuçlarını verir. Bu gereksinimler, programın bir anlamda temelini oluşturarak programın amaçlarının ve sonraki süreçlerinin nasıl yapılandırılacağının belirlenmesini sağlar.

Aile merkezli gelişimsel değerlendirme, çocuğun temel bakım veren ailesi ile birlikte, aile için anlamlı olabilecek bir yöntemle, ailenin ortak ve eşit katılımı sağlanarak yapılan değerlendirmedir. Bu değerlendirme, hem çocuğun gelişim alanlarındaki yetilerine aile ile birlikte bakışı, hem de ailenin çocukla ilgili duygu, düşünce, kaygı ve görüşlerini içermektedir.

Aile bireylerinin çocuk gelişimi, sağlığı ve disiplini konusunda bilgi ve becerilerinin geliştirilmesi ve bu yolla çocuğun gelişiminin desteklenmesini ve ev ortamının zenginleştirilmesini amaçlamaktadır. Programın hedef grubu, sosyoekonomik yönden elverişsiz koşullarda yaşayan 0-6 yaş çocukları ve aileleridir. Türkiye’de Erken Çocukluk Hizmetlerinin yaygınlaştırılmasında kurumsal eğitime alternatif bir model olarak geliştirilmiştir.

1988 yılında, Gazi Üniversitesi Mesleki Eğitim Fakültesi’nde başlatılan 0-4 yaş Erken Çocukluk Eğitimi Projesi’nin sonuçlarına dayalı olarak "0-4 yaş Anne-Çocuk Eğitimi" Programı geliştirilmiştir. Programın, Gazi Üniversitesi, MEB Çıraklık ve Yaygın Eğitim Genel Müdürlüğü ve UNICEF iş birliğinde yaygınlaştırma çalışmaları 1993 yılında başlatılmıştır. 2003 yılından itibaren yenilenen ve geliştirilen "0-6 yaş Aile Çocuk Eğitimi" programı uygulanmaya başlanmıştır. Yeni programın uygulanmasında MEB Çıraklık Yaygın Eğitim Genel Müdürlüğü’ne ek olarak Başbakanlık, Sosyal Hizmetle ve Çocuk Esirgeme Kurumu (SHÇEK) Genel Müdürlüğü ve Tarım Bakanlığı, Eğitim-Sen, GAP idaresi ile iş birliği yapılmıştır.

Üreme Sağlığı ve Aile Planlaması: Kadın üreme sistemi, gebelikler ve doğum kontrol yöntemleri hakkında bilinçlendirme çalışmalarını içermektedir. Burada bir grup içinde annelerin bilgilendirilmesi, deneyimlerini paylaşmaları ve konular hakkında tartışmaları amaçlanmaktadır.

1968-1969 yıllarından günümüze kadar uygulamaları devam eden iki yıl süreli ev merkezli bir programdır. 3-5 yaşları arasında çocuğu olan düşük gelirli ailelere, çocuklarının tüm gelişimlerini evde destekleme ve okula hazırlama konusunda yardım eden uygulamalar içermektedir. Ailelere araç ve yöntem desteğiyle çocuklarının gelişimlerini kendi evlerinde düzenlenen bir ortamda gerçekleştirme olanağı vermektedir. Bu program, çocukların okul deneyimi olanağı sunmayı, ilkokula hazırlama ve okul başarılarını artırmayı ve ev ortamında çocuklarının okuma-yazma becerilerinin gelişimine uygun olanaklar sunula- bilmesi için anneleri çocuğun tüm gelişimlerini destekleme konusunda bilinçlendirmeyiamaçlar. Program, ailelerin çocuğun eğitimine katılarak kendini çocukların eğitimcisi olarak görmelerine ve kendilerine güven duymalarına, olumlu benlik geliştirmelerine katkı sağlamaktadır.

Programın içeriğinde yer alan uygulamalar, ev ziyareti ve grup toplantıları yoluyla 60 haftalık süre boyunca yürütülmektedir. Uygulamada her yaş grubu için etkinliğin önemlinoktalarını, etkinliklerin desteklediği becerileri ve annelere nasıl yardımcı olunabileceğini anlatan kaynak kitap bulunmaktadır. Ayrıca, dil gelişimi, duyular, görsel algılama ve problem çözmeye yönelik basitten karmaşığa doğru ilerleyen materyallerin bulunduğu etkinlik paketleri bulunmaktadır. Eğitimciler iki haftada bir ev ziyareti yaparak, materyallerinkullanımını çocukla oynayarak anneye göstermektedirler. Daha sonra da eğitimci ve anne sıra ile çocukla oynamaktadır. Anne-babaların etkinlikleri yaparken taklit ve canlandırma kullanmaları, çocukların empati becerilerini desteklemektedir. Etkinliklerin zorluğu program ilerledikçe artmaktadır. Eğer, anne okur-yazar değilse, evdeki büyük bir kardeş annenin yerini alabilmektedir. Genelde bu programa katılan anneler geniş ailelerden gelmektedirler. Ev ziyaretleri dışında anneler, program koordinatörü ve eğiticilerle iki haftada bir merkeze gelerek grup toplantıları yapmaktadırlar. Bu toplantılarda; sağlık, temizlik, çocuk gelişimi, çocuk kitapları ve oyunları, okul sistemi, ev ekonomisi gibi konularda bilgilendirme çalışmaları yapılmaktadır.

Program İsrail dışında, Türkiye, Almanya, Meksika, Yeni Zelanda, Güney Afrika ve Amerika Birleşik Devletlerinde uygulanmaktadır. Programın sonunda çocukları büyüyen ailelerin, programın yaygınlaştırılması, daha çok çocuğun yararlanması ve yürütülmesin- de sorumluluk aldıkları ve destek verdikleri görülmüştür.

1966-1967 yılları arasında başlayıp hâlen devam eden bu program, 12 ay-3 yaş arasında çocuğu olan kırsal kesimde yaşayan düşük gelirli annelere yönelik uygulamalar gerçekleştirilmektedir. Programın amacı; ailelerin erken çocukluk döneminde sağlanan uyarıcılarla çocukların tüm gelişimlerini desteklemelerine, onları okul yaşamına hazırlamalarına, çocuklarıyla ilgili olumlu tutum geliştirmelerine, etkili iletişim yöntemleri ve yeni oyunlar öğrenmelerine yardım etmektir. Haftada bir kez yapılan ev ziyaretlerinde annelere birincilduyusal motor etkinlikler ve uyarıcı alıştırmalar serisi sunulmaktadır. Etkinliklerin uygulanması sırasında rol oynama ve model alma teknikleri kullanılmaktadır. Ev merkezli etkinliklere iki yıl katılan çocuklar, programdaki annelerden birinin gözetiminde haftada iki kez iki saatlik grup öğrenme oturumlarına katılmaktadırlar.