Çocukların Farklı Alanlardaki Gelişimleri

Doğum öncesi gelişimin üç aşaması vardır: 1. Zigot evresi, 2. Embriyo evresi, 3. Fetüs evresi.

Doğum öncesi dönem yumurta ve spermin birleşmesiyle başlar ve normal koşullarda ortalama 38 haftalık bir sürenin sonunda bebeğin doğumu ile sona erer.

Zigot evresi döllenmeden sonraki iki haftalık süreçtir ve şekilsiz hücre kümelerinin gelişimini içerir. Hücre farklılaşması bu dönemde başlar. Başka bir ifadeyle gelişen bireyin önemli doku ve organlarına dönüşecek özelleşmiş hücreler zigot evresinde oluşur (Trawick-Swith, 2013, s. 72). Döllenme ile spermde bulunan 23 kromozom ile yumurtada bulunan 23 kromozom birleşerek 46 kromozomlu döllenmiş yumurta hücresi oluşur. Bu döllenmiş yumurta hücresine zigot adı verilir. Döllenme sonrasında zigot, fallop borusundan rahime doğru ilerler. Bu süreçte hızlı bir şekilde bölünerek hücre sayısı artar. Bu hücre kümesine blastosist adı verilir. Blastosist rahime ulaştığında rahim duvarına tutunur ve bölünme sürecini rahimde de sürdürür (Berk, 2013, s. 96; Ceyhan, 2011, s. 93-94).

Blastosistin rahim duvarına yerleşmesi ile “embriyo” evresi başlar. Doğum öncesi gelişimin ikinci aşaması olan embriyo evresi döllenmeden sonraki ikinci haftada başlar ve yaklaşık olarak sekizinci haftanın sonuna kadar devam eder. Tüm ana organlar ve yapıları bu evrede oluşur ve işlev görmeye başlar. Bu dönemde aynı zamanda, embriyo dışında plasenta ve göbek kordonu oluşumu da gerçekleşir. Plasenta, besinlerin anneden embriyoya akışına izin veren yumuşak bir dokudur. Göbek kordonu da besinleri taşıyan ve embriyoyu yaşama bağlayan yapıdır. Gelişen organizmanın etrafında sıvı dolu bir kese olan amniyon oluşur (Trawick-Swith, 2013, s. 72). Amniyon kesesinin içindeki sıvı, embriyonun rahat hareket etmesini sağlar ve onu tehlikelerden korur. Bu evrede gelişim çok hızlıdır ve bu evre gelişim açısından oldukça kritiktir. Bebeğin organları bu evrede büyük ölçüde biçimlenmektedir (Ceyhan, 2011, s. 95).

Son aşama olan fetüs evresi, sekizinci haftanın sonundan başlayarak doğuma kadar devam eder. Bu evrede, embriyo evresinde oluşan bedensel sistemler ve organlar gittikçe büyür ve gelişir. Organların çoğu bu döneme kadar oluştuğundan fetüs evresi, önceki evrelere göre daha az kritik bir aşamadır. Ancak annenin sağlığı ve beslenmesinin kötü olması birtakım riskler oluşturabilir (Trawick-Swith, 2013, s. 71-72; Ceyhan, 2011, s. 95). Fetüs evresi doğumla sona erer. Yenidoğan bebeğin ortalama ağırlığı 2,5-3 kg, boyu ise 48-50 cm’dir.

Doğum öncesi gelişimi etkileyen faktörler genetik faktörler ve çevresel faktörler olarak
iki grupta incelenebilir. Genetik faktörler, bebeğin genetik özelliklerini belirleyen genetik
şifreleri içeren kromozom ve genlerdir. Kromozom ve genler anne ve baba yoluyla aileden ya da soydan gelen özellikleri taşıyan biyokimyasal yapılardır (Ceyhan, 2011, s. 96). Kromozom ve genlerde var olan ya da sonradan oluşan bozukluklar bebeğin  atipikgelişimine neden olmaktadır. Doğum öncesi gelişimi etkileyen çevresel faktörler ise annenin hamilelikte geçirdiği hastalıklar, beslenme, annenin duygusal durumu, kan uyuşmazlığı, ilaçlar ve kimyasal maddeler, sigara, alkol ve annenin yaşı olarak sıralanabilir. Doğmamış bebeğin bu çevresel faktörlere maruz kalması gelişimini ve sağlığını olumsuz etkileyebilmektedir (Ceyhan,
2011, s. 96-98).

Baştan Ayağa İlkesi: Doğum öncesi dönemde ilk önce beyin ve sinir sistemi gelişir, vücudun alt kısmındaki gelişim daha sonra olur. Doğumdan sonra ise bebek önce başını dik tutup kontrol eder, daha sonra gövde ve bacaklarını kontrolünü sağlar.

Yakından Uzağa İlkesi: Bebek önce vücudunu kontrol etmeyi başarır. Daha sonra kol ve
bacaklar, en son da el, ayak ve parmakların kontrolünü sağlar. Önce büyük kasların, daha sonra küçük kasların gelişimi söz konusudur.

Piaget, Duyusal Motor Dönemi kendi içinde altı aşamada açıklar (Berk, 2013, s. 205; Elibol, 2014, s. 158-160):
1. Refleks şemaları (doğum-1 ay): Yenidoğan refleksleri (göz kırpma, arama, emme, yüzme vb.).
2. Birincil döngüsel tepkiler (1-4 ay): Bebeğin kendi vücudu etrafında merkezlenen basit motor hareketler.
3. İkincil döngüsel tepkiler (8-12 ay): Yakın çevredeki etkileri tekrar etme, tanıdık davranışların taklit edilmesi.
4. İkincil döngüsel tepkilerin koordinasyonu (8-12 ay): Amaca yönelik davranış, nesne sürekliliği, farklı davranışların taklit edilmesi.
5. Üçüncül döngüsel tepkiler (12-18 ay): Yeni yollar deneyerek nesnelerin özelliklerini keşfetme, saklanan bir nesneyi pek çok farklı yerde arama becerisi.
6. Zihinsel temsiller (18-24 ay): Problem çözme, nesne ve olayların içsel tasviri, görünmez yer değiştirme, ertelenmiş taklit, mış gibi oyunu.

Bebeğin fiziksel gelişimindeki dönüm noktaları şöyle sıralanabilir (Bailey, 1969; Shirley, 1933; Akt: Trawick-Swith, 2013, s. 107):
• 1 ay : Başını kaldırır, yatak ya da yerden çenesini kaldırabilir.
• 2 ay : Göğsünü yatak ya da yerden kaldırabilir.
• 2,5 ay : Yetişkin yardımı ile ayakta durabilir.
• 3 ay : Nesnelere ulaşmaya çalışır, çoğunlukla yakalayamaz.
• 6 ay : Nesnelere uzanır ve yakalar.
• 6,5 ay : Tek başına oturabilir.
• 8 ay : Yetişkin yardımı ile ayakta durur.
• 9 ay : Mobilyalara tutunarak ayakta durur.
• 10 ay : Emekler.
• 11 ay : Yetişkin yardımı ile yürür, tek başına ayakta durabilir.
• 12 ay : Tek başına yürür.
• 13 ay : Merdiven tırmanabilir.
• 26 ay : Merdiven basamaklarından iki ayağını aynı basamağa koyarak inebilir

Bebek ilk sözcüklerini söylemeden önce, dikkatli bir biçimde yetişkinlerin konuşmalarını dinler ve konuşmaya benzer sesler çıkarır. İkinci ayda ünlü sesler çıkarmaya başlar. Bunlar “oo, ıı,..” tipi bir ses olduğundan “cıvıldama” olarak isimlendirilir. Sonraki aylarda bu seslere ünsüz sesler eklemeye başlar ve altıncı ayda agulama başlar. Bunlar, “bababababa” ya da “nanananana” gibi ünlü-ünsüz birleşimi seslerdir. İlk yılın ikinci yarısında anladığı sözcüklere verdiği tepkilerle “tek sözcük dönemi” başlar. Bebek öğrendiği sözcükleri tek tek sıralayarak iletişim kurar. 18-24 aylık dönem ise “iki sözcüklü cümleler dönemi”dir. Bebek iki sözcüğü bir araya getirerek basit cümleler kurmaya başlar, “anne ayakkabı”, “daha kurabiye” gibi bildiği sözcükleri ardarda söyleyerek anlamlı bütünler oluşturur (Berk, 2013, s. 236-239).

Bebeğin tüm gelişim alanları göz önüne alınarak atipik gelişim göstergeleri aşağıdaki gibi sıralanabilir (Trawick-Swith, 2013, s. 103,125, 147, 167, 195):
• Uzun süreli sakinleştirilemeyen ağlamalar
• Bazı reflekslerin olmaması
• Düşük doğum ağırlığı
• Kavrama, oturma ya da yürümede ciddi sorunlar
• Görsel ve işitsel uyarıcılara yanıt verememe
• Tanıdık kişilere ve nesnelere ilişkin zayıf bellek
• Bir yaşında söylenenlere tepki vermeme
• İki yaşında yalnızca tek sözcüklü cümle kurma
• 18. aydan sonra ebeveynlere yapışma ve ayrılmama
• Akranlarına ve yetişkinlere ilgisizlik
• Az sayıda sosyal davranış
• Çok az sözel ifade

Okul öncesi dönemin sonunda çocuklar gösterdikleri fiziksel gelişim özellikleri doğrultusunda aşağıdaki kaba motor becerileri gösterirler (Trawick-Swith, 2013, s. 199):
• Ayak değiştirerek merdivenden inip çıkabilir.
• Düz ve dairesel çizgiler yaparak yürüyebilir.
• Merdivenlere, tırmanma duvarına tırmanırken ayak değiştirebilir.
• Durabilir, başlayabilir, koşarken aniden yön değiştirebilir.
• Blokların, lastiklerin ve diğer engellerin üzerinden zıplayabilir.
• Tek ayak üzerinde ileri zıplayabilir.
• Bisiklet gibi oyuncakların pedallarını kullanarak sürebilir.
• Dizini bükerek, ileri ve geri salınarak nesnelere tekme atabilir.
• Kendi başına salıncakta sallanabilir.

2-6 yaş aralığı Piaget’nin Bilişsel Gelişim Kuramının ikinci aşaması olan “İşlem Öncesi Dönem”dir. İşlem öncesi dönemin özellikleri algı temelli düşünce, tek boyutlu düşünce (odaktan uzaklaşamama), sınıflama, tersine çevrilmezlik, korunum, sembolik oyun, benmerkezcilik, animizm olarak sıralanır (Trawick-Swith, 2013, s. 229-235; Bıçakçı ve Aral, 2014, s. 245-249):
• Algı temelli düşünce; çocuğun nesnelerin görünümlerini ve seslerini olduğundan farklı algıladığı ve bu yanlış algıyı düzeltmek için mantığını kullanmadığı düşünme tarzıdır.
• Tek boyutlu düşünce (odaktan uzaklaşamama); çocuğun bir tek olguya ya da duruma odaklanması, birden fazla fikir ya da etkinliği koordine etmekte zorlanmasıdır.
• Sınıflama; çocuk bu dönemde nesneleri tek bir özelliğe göre sınıflayabilir.
• Tersine çevrilmezlik; çocuğun düşüncelerinin yönünü tersine çevirmede güçlük yaşamasıdır.
• Korunum; çocuk bu yaşta fiziksel görünümü değişse de nesnenin özelliklerinin ve miktarının aynı kaldığını ifade eden korunum kavramını henüz kazanmamıştır.
• Sembolik oyun; sembollerin var olmayan bazı şeylerin yerine kullanılmasını ifade eder. Dilin kullanımı, mış gibi oyunları, çeşitli çizim ve karalamalar çocuğun sembolik oyununu destekler.
• Benmerkezcilik; çocuk hâlâ benmerkezci düşünceye sahiptir ve başkalarının duygu ve düşüncelerini anlamakta güçlük çeker.
• Animizm; çocuğun cansız varlıklara canlıymış gibi anlam yükleyip onlarla etkileşime girmesidir.

Piaget (1932), küçük çocukların benmerkezcilikten uzaklaştıkça ahlak duygusu edindiklerini ifade etmiştir. Bu dönemdeki çocuklar ön ahlaklıdırlar, ahlaki karar verirken yada oyun oynarken belli kurallara uymazlar. Kuralları anlamada sınırlı oldukları ve benmerkezci  düşünceye sahip oldukları için kuralları kendilerine uygun biçimde değiştirirler (Trawick-Swith, 2013, s. 449).

2-6 Yaşta Atipik Gelişim Belirtileri
Erken çocukluk döneminde tüm gelişim alanları göz önüne alınarak atipik gelişim göstergeleri aşağıdaki gibi sıralanabilir (Trawick-Swith, 2013, s. 225, 253, 292 ):
• Koordinasyon, denge ve kas gücü eksikliği
• Zayıf el-göz koordinasyonu
• 4 yaşında makas, yapboz parçaları ve çizme aletlerini tutamama
• Karalama döneminde kalma
• 4 yaşında öz denetim becerileri için başkasına bağımlı olma
• Somut nesneleri kullanarak problem çözememe
• Konuşma, resim çizme gibi sembolik yeteneklerde gecikme
• Sınıflandırma ve eşleştirme etkinliklerinden hoşlanmama
• Zayıf telaffuz
• Sınırlı sözcük dağarcığı
• 4 yaşında bir ya da iki sözcüklü cümle kurma
• Bir yetişkinin kitap okumasına dikkat eksikliği
• Yazıyı resimlerden ayırt edememe
• Akran etkileşiminden kaçınma
• Suçluluk ve yetersizlik duygusu
• Saldırgan davranışlar
• Uyumsuz oyun davranışları
• Sürekli yalnız başına oynamayı tercih etme

Somut işlemler döneminde çocuk bilişsel gelişiminde önemli ölçüde değişiklik gösterir. Sorgulama ve mantıksal analiz becerisi gelişmeye başlar. Aynı zamanda, soyut düşünmeye hazırlık dönemidir.

Ahlaki Gerçekçilik: Yanlış ve doğrunun bir otorite figürü tarafından konulan değiştirilemez kurallarla belirlendiği ahlaki gelişim aşaması.

6-11 yaş aralığında tüm gelişim alanları göz önüne alınarak atipik gelişim göstergeleri aşağıdaki gibi sıralanabilir (Trawick-Swith, 2013, s. 353, 390-391, 460-461):
• Koordinasyon, denge ve kas gücü eksikliği
• Çok aktif, dürtüsel ve kontrol edilemeyen davranışlar
• Kalem, kitap, makas gibi gereçleri tutma yetersizliği
• Kendine yetebilme becerisinde zayıflık
• Giyinirken, tuvalet ihtiyacını giderirken yardıma gereksinim duyma
• Tamamladığı aşamaları geriye doğru tekrarlamada başarısızlık
• Basit olayların sebeplerini açıklayamama
• Geleneksel zekâ testlerinde 70’den aşağıda puan almak
• Derslerde düşük performans gösterme
• Yaşına göre üstün zihinsel ya da sanatsal yeteneğe sahip olma
• Sınırlı sözcük dağarcığı
• Sosyal problemleri çözmede dili kullanamama
• Toplumsal açıdan uygun olmayan bir dil kullanma
• 8 yaşına kadar okuyamama
• Aşağılık duygusu hissetme
• Bir işi bağımsız olarak bitirememe
• Kaygı ve çekingenlik
• Yakın arkadaşın olmaması
• Problemleri saldırganlıkla çözme

Ergenlik dönemi genellikle 11-18 yaş aralığını kapsamasına karşın, bazı psikologlar ergenliğin yetişkinlik yıllarında da devam edebildiğini ifade ederler. Ergenlik döneminin, ilk ergenlik (11-15 yaş) ve son ergenlik (15-18 yaş) olarak iki bölüme ayrılması önem taşır. İlk ergenlik döneminde birey çocukluktan ergenliğe geçiş yapar. Son ergenlikte ise, ergenlikten yetişkinliğe geçiş söz konusudur. Bu nedenle ergenlik dönemi kendi içinde farklı zamanlarda farklı gelişim özelliklerinin ön plana çıkmasına neden olur (Martin ve Fabes, 2009, s. 445-446).

Ahlaki Görecelik: Ahlaki yargılamalar yapılırken bağlam ve amaçların dikkate alındığı, kuralların daha iyi bir amaç için değiştirilebildiği bir ahlaki gelişim aşamasıdır.

11-18 yaş aralığında atipik gelişim göstergeleri aşağıdaki gibi sıralanabilir (Martin ve Fabes, 2009, s. 462-479):
• Akranlarıyla sağlıklı iletişim kuramama
• Kilo alma korkusuyla yemekten uzaklaşma
• Aşırı kilo alma, obezite
• Aşırı iştahsızlık
• Cinayet ve intihara eğilim
• Sağlıksız ve korunmasız cinsel yaşam sonucu hamilelik ya da hastalıklar