Motor Gelişim

Gelişim Sırası

1. Baştan ayağa
2. Merkezden dışa
3. Büyük kaslardan küçük kaslara

Bir bütün olarak vücudun genel hareketlerini ve denge dinamiğini kapsar. Emekleme, oturma, ayakta durma, çömelme, yürüme, koşma, salınım, dönme, yuvarlanma, zıplama, denge sağlama gibi hareketler üzerindeki zihinsel kontrolü anlatmak için kullanılır.

Lokomotor Hareketler: Yürüme, koşma gibi yer değiştirmeyi gerektiren hareketlerdir. Lokomotorda amaç, alan üzerinde hareket etmek yani vücudun yer aldığı alanı değiştirmek, bir yerden bir yere hareket etmektir. En önemli lokomotor hareketler; emekleme, yürüme, koşma ve atlamadır. Daha sonra yuvarlanma, tırmanma, zıplama, sıçrama ve sekme gelir. Bu hareketlerin her biri çeşitli şekillerde birleştirilerek yeni hareketlerin üretilmesinde kullanılır. Böylece hareket modelleri meydana gelir. Çocuklar hareket ederek kendini çevresinden ayırt eder. Nesnelerin arasında hareket ederek mesafe ve mekanda konum kavramlarını geliştirir.

Ayakta dik durumda dönme, eğilme, itme, çekme gibi yer değiştirmeden yapılan geniş kasların kullanımını içeren hareketlerdir. Çocukların vücutları daha düzgün bir biçim aldıkça vücutlarının yerçekimi merkezi, aşağıya doğru iner. Vücutları büyük kasları çalıştırdığı için denge gelişir. Çocuk iki yaşına geldiğinde daha düzgün ve ritimli yürür, hatta kısa bir süre içerisinde koşmaya sonrasında da zıplama, sekme gibi hareketleri yapmaya başlar. Çocuklar kendi ayakları üzerinde dengeli durmaya başladıklarında, kolları ve gövdeleri ile top atma ve yakalama, üç tekerlekli bisikleti sürme, salıncakta sallanma gibi yeni beceriler denerler. Daha sonra alt üst vücut becerilerini birleştirerek düzeltilmiş hareketler yapmaya başlarlar.

Küçük kas becerileri: El ve ayağın kullanılması ve nesne kontrol becerilerini kapsar. Tutma, kavrama, yazma, yırtma, çizme, yapıştırma, kesme gibi beceriler küçük kas becerilerinin kazanımı ile mümkündür. Ellerin ve parmakların kontrolü arttıkça çocuklar, yapboz tamamlamaya, küçük bloklarla binalar inşa etmeye, kesme, yapıştırma ve boncukları ipe dizmeye başlarlar. Merkezden dışa gelişim ilkesine göre küçük kas becerilerinin gelişimi büyük kas becerilerinin gelişimini izlemektedir. Küçük kas becerileri bir nesneyi avuç içi ile kaba bir şekilde tutmadan, baş ve işaret parmağını birleştirerek ince bir şekilde tutma becerisinin kazanılmasına doğru ilerler.

Büyük ve küçük kas becerilerinin gerçekleşmesinde; dikkat, kuvvet, denge, tepki hızı, eşgüdüm, esneklik, form ve performans gibi motor yetenekler önemli bir yer tutar.

Dikkat: “Duygu ve düşünceyi, bir olay ya da bir nesne üzerinde toplama” olarak tanımlanır. Dikkat; bir kişiye, bir nesneye ya da bir harekete yoğunlaşma sürecindeki zihinsel süreci ifade eder. Anne karnında bebeğin çevredeki seslere tepki olarak annenin karnını tekmelemesi ile başlayan bu süreç doğumla birlikte çevresini tanıma ve keşfetme arzusuna dönüşür. 

Denge: Belirli bir alan içinde bir hareketi veya pozisyonu sürdürebilmek adına önemli bir unsurdur. Denge hareketleri, aynı yerde bir pozisyonu korumayı kapsar. Çocuk tüm hareketlerinde dengeyi sürdürme, kaybetme ve yeniden kazanma yeteneklerine sahiptir. Bebek bağımsız oturma davranışıyla dengede durma başarısını gösterdikten sonra etraftaki eşyalara tutunarak ayağa kalkar ve denge konusun- da ustalık kazandıktan sonra da bağımsız yürümeye başlayabilir. Denge merkezi sinir sistemi ve duyu organlarından gelen sinyallerin anlık değerlendirilmesi ve ilgili kasların harekete geçirilmesi ile sağlanır. İlk yıllarda düz bir çizgi üzerinde yürümekte bile zorlanan insan vücudu ileriki yıllarda çok çalışarak iki tekerlekli bisiklete binebilir, paten kayabilir; hatta bir ipin üzerinde yürümeyi başarabilir.

Tepki Hızı: Harekete hazır olma şeklinde ifade edilir. Tepki hızı vücudun dış uyaranlara karşı kendini tehlikelerden korumak için anlık harekete geçme becerisidir. Gereksinim duyulan tepki hızı tehlikenin boyutuna göre saniyeden daha kısa olabilir. Dışarıdan gelen uyaranları yorumlayıp bu etkilere tepki gösterebilmek insan yaşamı için çok önemlidir. Motor öğrenmede genel olarak bütün vücudun tepki vermeye hazır olması gereklidir. Düz yolda yürürken ayağına taş takılan bir insan düşmemek için vücudundaki birçok kası anlık faaliyete geçirmek durumundadır. Eğer düşeceğini anladıysa da gelebilecek zararı en aza indirmek adına gerekli anlık hareketleri yapmaya çalışır. Duyu organlarından gelen sinyallere göre bütün bu karar verme ve uygulama sürecindeki tepki hızı bazı durumlarda insanın yaşamını kurtarabilir. Yaşlılık, dalgınlık, yorgunluk, hastalık, alkol ve madde kullanımı gibi etkenler tepki hızının düşmesine neden olur. İnsan vücudu koşma hızı üzerindeki hızlarda ilerlerken anlık etkilere tepki vermekte geç kalabilir.

Eşgüdüm (Koordinasyon): Belirli bir motor beceri için farklı hareketlerin uyumlu halde sergilenebilmesidir. En basit becerilerden biri olan yürümede bile göz, el, kol, gövde, bacaklar ve ayaklar bir ahenk içerisinde hareket etmektedir. Ayak parmaklarının yere uyguladığı kuvvete varıncaya kadar her bir hareketin bir biriyle uyumlu olması gerekir. Horon gibi oldukça hızlı ve çok fazla hareketi içinde barındıran halk oyunlarında başarı sağlayabilmek için eşgüdüm konusunda ustalaşmak gerekir. Çocuk, öğrenilecek davranışlar için organlar arasında yeterli eşgüdümü kuramıyorsa, o davranışı öğrenemez. Bu nedenle organlar arasındaki eşgüdümün artması, bedensel olgunluk arttıkça ve alıştırmalar çoğaldıkça sağlanacaktır. Fut- bol, voleybol, buz pateni gibi spor dallarında sakatlanmamak için uygun şekilde nasıl yere düşüleceğinin bile eğitim safhaları mevcuttur.

Esneklik: Vücudun belirli bir motor beceri için gerektiği şekilde öne, arkaya, sağa ve sola istenilen açılarda bükülebilmesidir. Gövdenin ve diğer uzuvların yeterli esnekliğe sahip olmadığı durumlarda motor davranışları sergilemek olanaksız hâle gelir. Örnek olarak; boyun tutulması ya da bel ağrısı şikayeti basit gibi görülen motor faaliyetleri bile ıstırap haline getirmektedir. Bebeklik ve erken çocuklukta kemikler kıkırdaksı yapıda olduğu için esneklik en üst seviyededir. Bu bakımdan bir bebek oturur pozisyonda rahatlıkla başını yere değdirebilir.

Form (Hareketin Şekli): İki ya da daha çok hareketin sıralı şekilde düzenlenmesiyle ortaya çıkan model olarak tanımlanır. Örnek olarak; futbolda taç atışı kullanırken bir futbolcunun omuzlarının, kollarının, gövdenin ve bacakların hareketlerinin düzenlenmesiyle ortaya çıkan fırlatma hareketleri serisi form olarak ifade edilir. Hareket modeli (bir hareketin yapılmasında ya da performansın ortaya konmasında gerekli olan nörolojik süreçlerin dıştan gözlenebilir niteliğini ifade etmektedir), motor model (bir hareketin yapılmasında ya da performansın ortaya konmasında gerekli olan içten gelen nörolojik süreçleri, yani denge, hız, kuvvet, esneklik gibi biyolojik ve mekanik süreçleri ifade eder) benzer anlamda ancak, farklı özellikleri vurgulamak için kullanılan terimlerdir.

Performans: Yapılan bir hareketin gözlemlenebilir ustalık seviyesinin değerlendirilmesidir. Performans hareketin ölçülebilen bir özelliğidir ve genellikle süre, mesafe, ağırlık ya da yükseklik birimlerinde ifade edilir. Örnek olarak; bir maratonda hem koşulan mesafe hem de geçen süre bir performans ölçütüdür. Sırıkla atlama sporunda ise yükseklik bir performans göstergesidir.

• Motor gelişim, kalıtım-çevre etkileşiminin bir ürünüdür.

• Motor gelişim, kalıtım-çevre etkileşiminin bir ürünüdür.

• Motor gelişim bütün bireyler için aynı olan belirgin, sıralı, basit ve ilkelden, zor ve karmaşığa doğru bir evrim gösterir.

• Gelişimin motor, bilişsel, duygusal, toplumsal boyutları birbirinden soyutlanamaz. Tüm gelişim alanları etkileşim hâlindedirler.

• Motor gelişim, birikimli bir süreçtir.

• Motor gelişim bütünden özele bir yön izler.

• Motor gelişim, baştan ayağa ve merkezden dışa doğrudur.

• Büyüme ile motor gelişim doğru orantılıdır. 

• Motor becerilerde farklılaşma ve değişik motor becerilerin bir araya gelip bütünleşmesi motor gelişim açısından önemlidir.

• Beden ölçüleri motor gelişimi etkiler.

• Motor gelişimde filogenetik ve ontogenetik beceriler önemlidir. 

• Motor yeteneklerin ortaya çıkış zamanı bireysel farklılıklara göre değişebilir.

• Motor beceriler ancak üzerinde defalarca çalışılarak deneme yanılma yöntemiyle kazanılır.

• Kazanılacak motor beceri daha önce kazanılmış motor becerilere ne kadar çok benziyorsa öğrenme o kadar hızlı olur.

   

Gallahue (1982), motor gelişimi çocukluk dönemi ile sınırlayarak incelemiş ve kura- mını piramit modeli ile açıklamıştır. Bu modele göre her bir motor gelişim dönemi, bir diğerinin üzerine kurulur. Piramidin temeli, refleksif hareketler dönemini göstermektedir. Bu dönemi, ilkel hareketler dönemi ve temel hareketler dönemi takip eder.Piramidin tepe noktasını özelleşmiş hareketler dönemi oluşturur. Gallahue’nun piramit modeli yaş aralıklarına göre dört döneme ayrılmaktadır.

Refleksler; motor gelişim evrelerine temel oluşturan istem dışı, alt beyin tarafından kontrol edilen hareketlerdir. Refleksler ilkel ve duruşa ilişkin refleksler olmak üzere ikiye ayrılır. İlkel refleksler; bilgi toplama, yiyecek arama ve koruyucu tepkiler olarak sınıflandırılabilir. En kolay gözlemlenen refleksler ; arama, emme, yüzme-dalma, moro, kavrama, asimetrik tonik boyun, adımlama, babinski refleksi bulunmaktadır.

Yaşam için gerekli olan istemli hareketlerin temelini oluşturan ilkel hareketler;
• Dengeleme hareketlerini (baş, boyun ve gövde kaslarının kontrolü gibi),
• Yer değiştirme (lokomotor) hareketlerini (sürünme, emekleme, yürüme gibi),
• Manipülatif becerileri (uzanma, bırakma, yakalama gibi) kapsar.

Özelleşmiş hareketler dönemi;
• Geçiş evresi,
• Uygulama evresi,
• Yaşam boyu uygulama evresi olmak üzere üç evreyi kapsar.