ÇOCUK GELİŞİMDE NORMAL VE ATİPİK GELİŞİM

Bruner’in Bilişsel Gelişim Kuramında, dil anahtar role sahiptir.

Dilin ilk kullanım biçimi dildir.

Dilbilimci Chomsky tarafından ortaya atılan ve çocukların bir dil edinim donanımına sahip olarak doğduğunu ileri süren dil gelişimi kuramı Doğuştancı/Doğacı Yaklaşımdır.

Kalıtımla gelen bilişsel güç, çevreden gelen uyaranlarla etkileşerek bireyin düşünme, öğrenme ve hatırlama süreçlerinde değişimler meydana getirerek bilişsel gelişimini sağlar. Bilişsel güç, bireyin hayatta kalması için yaşamsaldır.

Bilişsel gelişim kuramları, bilişsel gelişim sürecinin nasıl oluştuğunu, süreci etkileyen etmenlerin neler olduğunu ve süreci olumlu olarak etkileyebilecek çabaların neler olduğuna ilişkin ipuçları sunmaktadır. Bu amaçla bilişsel gelişim kuramcıları, onlarca yıldır bebekleri ve küçük çocukları gözlemlemişlerdir. Bu çalışmaların sonunda bilişsel gelişim kuramları ortaya çıkmıştır. Bu bölümde bu kuramlardan aşağıda yer alan dördü çerçevesinde bilişsel gelişim açıklanmaya çalışılmıştır: Piaget’nin Bilişsel Gelişim Kuramı, Vygotsky’nin Sosyo-Kültürel Biliş Kuramı, Bilgi İşleme Kuramı, Bruner’in Bilişsel Gelişim Kuramı.

Piagete göre gelişim, kalıtım ve çevrenin etkileşiminin bir sonucudur. Bu süreçte çocuk bilgiyi kazanmada aktif bir role sahiptir. Piaget bilişsel gelişimi etkileyen etmenleri; olgunlaşma, yaşantı, uyum, örgütlenme ve dengeleme olarak sıralamıştır.

Piaget bilişsel gelişimi sırasıyla duyu-motor (0-2 yaş), işlem öncesi (2-7 yaş), somut işlemler (7-11 yaş) ve soyut işlemler dönemi (11 yaş ve üzeri) olmak üzere dört temel döneme ayırmıştır (Howard, Williams ve Lepper, 2010).

Bilgiyi işleme kuramı, çocukların bilgiyi elde etme, hatırlama, geri çağırma ve sorun çözerken bu bilgiyi kullanma süreci olarak tanımlanmaktadır. Çocuğun bilgiyi işleme yeteneği; yaşla, beyin ve sinir sistemindeki sürekli gelişim ve öğrenme yaşantıları yoluyla artar. Bilgiyi işleme kuramının üç temel öğesi; dikkat, bellek ve metabiliş-yürütücü biliştir. Dikkat öğrenme sürecinin ilk aşamasıdır.

Zigler tarafından açıklanan gelişimsel yaklaşıma göre zihin yetersizliğine yol açan nedenler, organik ve ailesel nedenler olarak iki gruba ayrılırlar. Bu iki grup, bilişsel ve diğer özellikleri açısından birbirinden farklıdır. Organik nedenlerle zihin yetersizliği olan çocuklarda bilişsel gelişimden sorumlu olan sistemde bir sorun vardır ve bu çocukların bilişsel gelişimleri diğer çocuklardan farklıdır. Bu grupta yer alan çocukların işlev düzeyleri birbirinden farklılık gösterir ve genellikle ağır ve çok ağır derecede yetersizliği olan çocuklar olarak adlandırılırlar. Ailesel nedenlerle zihin yetersizliği olan çocuklarda ise yetersizliğe yol açan belirlenebilmiş bir organik bozukluk bulunmamaktadır. Bu çocuklar genellikle düşük sosyoekonomik düzeyden gelen ailelerin çocuklarıdır ve sıklıkla anne-babalarının da zekâ seviyeleri düşüktür. Ailesel nedenlerle zihin yetersizliği olan çocuklar, normal gelişim gösteren çocuklarla benzer gelişim gösterirler, normal dağılımın alt ucunda yer alırlar, orta ve hafif düzeyde zihin yetersizliği olan çocuklar olarak adlandırılırlar. Zigler’e göre, ailesel nedenlerle zihin yetersizliği olan çocuklar, normal gelişim gösteren akranları ile aynı gelişimsel aşamalardan, aynı sıra ile geçmektedirler.

Bandura’nın öncüsü olduğu sosyal öğrenme kuramı, sosyal bağlamın dili öğrenmede önemli olduğunu, çocukların gözlem ve taklit yoluyla dili öğrendiklerini ileri sürmektedir.

Sıfır-iki yaş arasına karşılık gelen bebeklik dönemindeki algısal ve bilişsel ilerlemeler, insan gelişiminin önemli yapı taşlarından biri olan dilin gelişimine zemin hazırlamaktadır. Dilin ilk kullanım biçimi ağlamadır. Bebek; açlık, ağrı, durumundan hoşnutsuzluk vb. gereksinimlerini yetişkinlere iletmek için ağlamayı kullanır. İkinci aydan itibaren babıldamalar ve gığıldamalar, altıncı aydan itibaren cümle içindeki sözcükleri ayırt edebilme, konuşma akışını kelimelere ve cümleciklere net olarak ayırabilmede becerileri hızla gelişir. Onuncu ve 12. aylar arasında bebekler, yönergeleri anlarlar ve hoşlanıp hoşlanmadıkları şeyleri jestlerini, mimiklerini kullanarak belirtirler. 13 ay civarında ilk sözcüklerini kullanmaya başlayarak 18 aya kadar 50 sözcüklük bir dağarcık oluştururlar. On sekizinci ayın sonrasında neredeyse haftada üç sözcük katarak dağarcıklarını hızla artırırlar. Yirmi birinci ay civarında bebekler, iki sözcüklü cümleler kurmaya başlayıp, iki yaşına kadar da çoklu sözcüklü cümleleri kullanmaya başlarlar. Altı yaşında çocuklar 10.000 dolayında kelime bilirler ve ayrıntılı cümlelerle bir şekilde konuşabilirler (Berk, 2011; Maviş 2011a).

0-2 yaş dönemi, dil gelişimi açısından bebeklerin en çok aşama kaydettiği dönemdir.

Önceden bilinen bir neden yoksa çocuğun gelişimindeki aksaklıkların ilk belirtisi gecikmiş dil ve konuşmadır. Okulöncesi dönemde çocuklarda konuşma bozukluğuna yol açabilecek en önemli neden, orta kulakta sıvı birikime yol açan akut kulak iltihabı olan otitdir. Otitin erken tanı ve tedavisi çok önemlidir. Dil bozukluklarının belirtileri çok kolay ortaya çıkmaz. Özgün dil bozukluğu, zihin yetersizliği, OSB, dikkat yetersizliğine bağlı hiperaktivite bozuklukları, edinilmiş beyin hasarları ve bazı santral faktörlerin etkili olduğu sorunlar dil bozukluklarına yol açabilir. Zihin yetersizliği olan çocuklar normal dil gelişim aşamalarını akranları ile aynı sırayla takip ederler, ancak gelişim hızları akranlarına göre yavaştır.

Vygotsky’nin ileri sürdüğü sosyokültürel biliş kuramı, çocuğun içinde bulunduğu sosyal çevrenin ve o çevredeki sosyal ilişkilerin bilişsel gelişimde önemli bir rolü olduğunu ileri sürmektedir. Vygotsky’e göre, çocukların edindikleri kavramların, fikirlerin, olguların, becerilerin, tutumların kaynağı içinde yer aldıkları sosyal çevredir. Çocuğa sağlanan uyarıcıların türünü ve niteliğini de içinde yaşadığı çevre, o çevredeki sosyal etkileşimler ve kültür belirler.

Bilgiyi işleme kuramındaki üç temel öge dikkat, bellek ve metabiliş-yürütücü biliştir.

Davranışçı yaklaşımın öncüsü olan Skinner dilin, diğer davranışlar gibi edimsel koşullama ile kazanıldığını ileri sürmüştür. Bebekler ses çıkardıklarında, çevrelerindeki yetişkinler bu seslerden kelimelere benzer olanları gülücüklerle, kucaklamalarla, bebeğin iletişim çabasına ilgi göstererek vb. biçimde pekiştirirler. Davranışçı yaklaşım gözleyerek öğrenme aracılığıyla çocukların çevrelerinden duyduklarını taklit ettiklerini ve taklidin dil gelişiminde önemli bir rolü olduğunu öne sürer.

Dilbilimci Chomsky tarafından ortaya atılan doğuştancı/doğacı görüşe göre, çocuklar bir dil edinim donanımına sahip olarak doğarlar. Bu donanım, çocukların duydukları dil ne olursa olsun yeni kelimeler öğrendiklerinde, kurala dayalı bir tarzda anlamalarına ve konuşmalarına olanak sağlar. Davranışçı yaklaşımın tersine doğuştancı/doğacı görüşü savunanlar, yetişkinler tarafından bilinçli verilen bir eğitimi gereksiz görürler. Chomsky’nin insanların biyolojik temelli dil öğrenme yeteneklerinin bulunduğu yönündeki inancı yaygın olarak kabul
görmekle birlikte, gelişime ilişkin açıklamaları birçok açıdan eleştirilmektedir.

Sekiz ile 12 ay arasındaki bebekler ekolali dönemini yaşarlar. Ekolali, 8-12 aylık evre içinde çocuğun çevresinde duyduğu sesleri tekrarlama ya da taklit etme çabalarıdır.

Bilişsel gelişim, bireyin dünyayı anlamasını, öğrenmesini, bilgiyi almasını ve kullanmasını ve akıl yürütmesini sağlayan zihinsel faaliyetlerindeki gelişimdir. Buna göre cevap “C” seçeneğidir.

Özümleme, çocuğun yeni bilgileri alması ve bunları varolan bilgilere ya da şemalara uygun hâle getirmesidir. Buna göre cevap “B” seçeneğidir.