ÇOCUK GELİŞİMDE NORMAL VE ATİPİK GELİŞİM

Piaget bilişsel gelişimi, dünyayı öğrenme yolunda yeni bir denge süreci olarak görmektedir. Bebeğin çevresiyle geçici dengeler oluşturması uyum sağlama olarak tanımlanır ve denge sürecinin kesintisiz olarak gerçekleşebilmesi için bebeğin karşılaştığı yeni durum, nesne ve varlıklara uyum sağlaması gerekir.

Çocuğun yeni bilgileri alması ve var olan bilgilere ya da şemalara uygun hale getirmesi özümleme olarak tanımlanır.

Somut işlemler döneminde (7-11 yaş) çocuklar bilişsel yeterlilikler açısından çok hızlı bir değişim gösterirler. Bu nedenle bu dönem bilişsel gelişim açısından temel bir dönüm noktasıdır.

Yaşamın ilk dört ayında bebeklerin sahip olduğu bilişsel kazanımlardan birisi kısa ertelemeden (bir gün) sonra bir yetişkinin yüz ifadesini taklit edebilmedir. Ancak örtü ile saklanmış bir oyuncağı arama, görünmeksizin yer değiştiren bir nesneyi bulma, tek ve iki kategoriye ilişkin sınıflama yapma ve mış gibi oyunlar oynama gibi bilişsel kazanımlara ilk altı aydan sonra aşamalı olarak sahip olabilmektedirler.

Yaşamın 2-7 yaş arası dönemi işlem öncesi dönem olarak tanımlanır. Bu dönemde çocuklar zihinsel işlem yapmaları istendiğinde bunu gerçekleştirebilirler, ancak süreç tersten işletildiğinde bunu anlayamazlar. Ali’nin bu davranışı tersine çevrilemezlik olarak adlandırılır. Bu durum bilişsel yapıların yeterince gelişmemiş olmasından kaynaklanır.

Vygotsky sosyokültürel biliş kuramı ile çocuğun içinde bulunduğu çevrenin ve o çevredeki sosyal ilişkilerin bilişsel gelişimde önemli rol oynadığını vurgular ve bilişsel gelişimi üç kavramla açıklar: (a) içselleştirme, (b) yakınsal gelişim alanı ve (c) destekleme. Yakınsal gelişim alanı, çocuğun hâlihazırdaki gelişim düzeyi ile potansiyel gelişim düzeyi arasındaki açıklığı tanımlar.

Vygotsky dil ve düşüncenin başlangıçta birbirinden bağımsız olarak geliştiğini, sonra birleştiğini vurgulamaktadır.

Bilişsel Gelişim Kuramı, Sosyal Öğrenme Kuramı, Etkileşimci Yaklaşım ve Doğuştancı / Doğacı Yaklaşım dil gelişiminde öne çıkan kuramlar arasından yer almaktadır. Bilgi işleme kuramı ise bilişsel gelişimde öne çıkan kuramlar arasındadır.

Konuşma öncesi dönemde yer alan bebekler dil gelişimi açısından sırasıyla; gığıldama, babıldama, vokal oyunlar, ekolali ve jargon dönemleri takip ederler. Telgrafik konuşma, çocuğun bağlaç ya da ek kullanmadan iki ya da daha fazla kelimeyi bir araya getirerek anlamlı bir mesaj oluşturması ile gerçekleşen konuşmadır. Ancak bebekler 12 aya gelmeden gerçek kelimeleri kullanmaya başlayamazlar.

Okulöncesi dönemde çocuklarda konuşma bozukluğuna yol açabilecek en önemli neden otitdir. Otit, orta kulakta sıvı birikimine yol açan akut kulak iltihabıdır. Otitin erken tanı tedavisi çok önemlidir. Otit dikkate alınmadığında, kalıcı işitme kayıplarına, dil ve konuşmada gecikmelere, dikkat eksikliklerine, okul çağı öğrenme güçlüklerine neden olabilir.

Önce algılama gerçekleşir, algılanan şemalar kavramsallaştırılır. Düzenleme kavramlar arası yapılır ve uyaranlarla değiştirilir ve sorun çözülür.

Şemalar, çocuğun çevresine uyum sağlamasına yardım eden örgütlenmiş davranış kalıplarıdır.

Bedensel, zihinsel, davranış, öğrenme vb. özellikleriyle diğer insanlardan farklı olmayı niteleyen “bireysel farklılık,” olağan görüldüğü gibi, bireysel farklılığı olan bireyin toplumun olağan üyesi olmasına izin verilmediği de olmuştur. Zigler’e göre, zihinsel gelişim yetersizliğine organik ve ailesel nedenler sebep olabilmektedir. Düşük sosyoekonomik düzeyden gelen ailelerin çocuklarının da zekâ seviyesi düşük olma ihtimali yüksektir. Otizm Spektrum bozukluğu olan çocuklarda atipik algı, sezgi yoluyla öğrenme, dikkat, esnek düşünme ve başkalarının bakış açısını anlama gibi bilişsel becerilerinde belirgin farklılıklar vardır.

Ekolali, 8-12 aylık evre içinde çocuğun çevresinde duyduğu sesleri tekrarlama ya da taklit etme çabalarıdır. İki yaşında bu dönemi yaşamak atipiktir.

Bandura sosyal öğrenme kuramının öncüsüdür. Bu kurama göre sosyal bağlam dili öğrenmede önemlidir. Piaget bilişsel gelişim kuramında dilin düşüncenin şekillenmesinde önemli olduğunu ileri sürer. Chomsky doğuştancı yaklaşımında çocukların bir dil edinim donanımına göre doğduğunu ileri sürer ve bu donanım çocukların duydukları dil ne olursa olsun yeni kelimeleri öğrendiklerinde kurala dayalı bir tarzda konuşmalarına olanak sağlar. Etkileşimci kuram bir yönüyle bilgi işleme bakış açısını, bir yönüyle de sosyal etkileşimi vurgulamaktadır.

Piaget bilişsel gelişimi sırasıyla 1. duyu-motor, 2. İşlem öncesi, 3.Somut işlemler, 4. Soyut işlemler olmak üzere dört döneme ayırmıştır.

Eski ve yeni bilgiler arasında bir denge kurulmasına dengeleme; var olan bilgilerin ya da şemaların yeni bilgilere göre değiştirilmesine uyumsama; yeni bilgileri almaya, bunları var olan bilgilere uygun hale getirilmesine özümleme; çevreyle doğrudan etkileşim yoluyla şemaların yapılandırılmasına uyum sağlama denir. Örgütleme ise bilgilerin daha sonra kullanılmak üzere benzerlik ve farklılıklarına göre gruplandırılmasına denir.

Brunner’ e göre bilişsel gelişimin ikinci aşaması olan imgesel dönem Piaget’ nin işlem öncesi dönemine karşılık gelmektedir. Bu dönemde bilgi, imgelerle taşınmaktadır. Çocukların görsel bellekleri gelişmiştir; bir nesneyi, olayı, durumu nasıl algılıyorsa o şekilde zihinlerinde canlandırırlar, herhangi bir nesneyi onu görmeden resmedebilirler.

Bandura’nın sosyal öğrenme kuramı bir dil gelişim kuramı olup çocukların dili iyi kullanan bireylerle aktif sosyal etkileşimlere girerek dilin karmaşık biçimlerini geliştirebildiklerini ileri sürer.

Çocuğun yeni bilgileri alması ve bunları varolan bilgilere ya da şemalara uygun hâle getirmesine özümleme denmektedir.