ÇOCUK GELİŞİMDE NORMAL VE ATİPİK GELİŞİM

Hareketin boyutuna ve kapsamına göre motor beceriler; kaba motor beceriler ve ince motor beceriler olarak adlandırılırlar. Hareketin gerçekleştiği ortama göre beceriler açık ve kapalı motor beceriler olarak adlandırılır. Hareketin amacına göre motor beceriler; denge becerileri, yer değiştirme becerileri ve manipülasyon becerileri olarak adlandırılırlar.

Hareketin boyutuna ve kapsamına göre motor beceriler; kaba motor beceriler ve ince motor beceriler olarak adlandırılırlar. Hareketin amacına göre motor beceriler; denge becerileri, yer değiştirme becerileri ve manipülasyon becerileri olarak adlandırılırlar. Hareketin gerçekleştiği zamana göre beceriler kopuk, seri ve sürekli motor beceriler olarak adlandırılır.

Tüm gelişim alanları gibi motor gelişim de çocuklarda benzer bir sıra izler ve belli dönemler çerçevesinde incelenir. Gallahue, Ozmun ve Goodway’e göre motor gelişim alanları dört dönemde ele alınır:(a) rahim içi dönemde başlayıp bir yaşa kadar devam eden refleksif hareketler dönemi, (b) sıfır-iki yaş arasındaki ilkel hareketler dönemi, (c) iki-yedi yaş arasındaki temel hareketler dönemi ve (d) yedi yaştan başlayıp yetişkinliğe kadar devam eden özelleşmiş hareketler dönemi şeklinde dört dönemde ele alınır.

Motor gelişim dönemlerinden ilki refleksif hareketler dönemi olup rahim içi dönemde başlayıp bir yaşa kadar devam eder.

Duruşa ilişkin refleksler, doğumda başlayıp bebek ayakta duruncaya kadar devam eden ve çoğunlukla vücudun sekil değiştirmesi durumunda ortaya çıkan reflekslerdir. Duruşa ilişkin refleksler arasında; labirent doğrulma refleksi, çekme refleksi, paraşüt refleksi, emekleme refleksi, adımlama refleksi ve yüzme refleksi bulunmaktadır. En yaygın olarak gözlenen ilkel refleksler arasında ise; moro refleksi, arama refleksi, emme refleksi, yakalama refleksi, babinski refleksi ve tonik boyun refleksleri bulunmaktadır.

İlkel hareketler döneminde bas ve boyun kontrolü, gövde kontrolü, oturma ve ayakta durmayı içeren denge becerileri kazanılmaktadır.

İlkel hareketler döneminde sürünme, emekleme ve yürümeyi içeren, bebeğin bir yerden başka bir yere gitmesini sağlayarak bebeğe çevresini keşfetme fırsatı sunan yer değiştirme becerileri kazanılmaktadır. Diğer şıklarda verilenler ise çocukların temel hareketler döneminde kazandıkları ve onların bir yerden bir yere hareket etmelerini sağlayan yer değiştirme becerileridir.

Yasamın ikinci yılında başlayıp yedi yasa kadar devam eden motor gelişim dönemi temel hareketler dönemi olarak adlandırılır. Bu dönem, ilkel hareketlerin geliştiği ve çocukların çevrelerini keşfetmek üzere hareketleri kullandıkları dönemdir. Bu dönemde, temel hareket becerilerinin ilk girişimlerinin gerçekleştiği iki-üç yaş arası başlangıç evresi, temel hareket becerilerinin ritmik koordinasyonunun gerçekleştiği üç-beş yaş arası şekillenme evresi ve temel hareket becerilerinin koordineli ve kontrollü biçimde gerçekleştiği beş- yedi yaş arası ise ustalaşma evresi olarak nitelendirilir.

Çocukların temel hareketler döneminde kazandıkları ve onların bir yerden bir yere hareket etmelerini sağlayan yer değiştirme becerileri arasında (a) koşma, (b) atlama, (c) sekme, (d) zıplama ve (e) tırmanmayı saymak mümkündür. Çocukların temel hareketler döneminde kazandıkları ve onların nesneleri kontrol etmelerini sağlayan manipülasyon becerileri arasında; (a) atma, (b) yakalama ve (c) ayakla vurmayı saymak mümkündür.

Refleksler motor gelişim açısından önemli ipuçları sağlarlar. Bebekler bazı reflekslerle dünyaya gelirler. Bu reflekslerin varlığı bebeklerin sağlıklı olduklarının bir göstergesidir. Refleksler hiç alınamıyorsa, olması gerekenden daha az ya da daha fazla alınıyorsa, kaybolması gereken zamanda halen alınmaya devam ediyorsa ve asimetrik ya da anormal alınıyorsa anormal bir durumdan şüphelenmek gerekir. Tonik boyun reflekslerinin hiç alınamaması ya da altıncı aydan sonra halen devam etmesi sinir sistemi ile ilgili bir hasarı gösterir.

Bir bebek ortalama 3000-3500 gr arasında doğar ve doğumdan sonra bu ağırlık hızla artar. Bebekler haftada ortalama 150 gr alarak beş ayın sonunda doğum ağırlıklarının yaklaşık iki katına, bir yaşın sonunda doğum ağırlıklarının yaklaşık üç katına ulaşırlar. İki buçuk yaşın sonunda doğum ağırlıklarının yaklaşık dört katına ulaştıkları görülür. Örneğin, 3300 gr doğan bir bebeğin ağırlığının ilk beş ayın sonunda yaklaşık 6600 gr, bir yaşın sonunda yaklaşık 9900 gr ve iki buçuk yaşın sonunda yaklaşık 13200 gr civarında olması beklenir. İki-altı yaş arasındaki çocukların vücut ağırlıkları her yıl ortalama iki-üç kg artmaktadır.

Özellikle motor becerilerin edinim zamanları açısından erkek çocuklar ile kız çocuklar arasında çeşitli farklılıklar gözlenmektedir. Erkek çocuklar koşma, atlama, ayakla vurma ve atma becerilerini kız çocuklardan daha önce kazanmaktadırlar. Erkek çocuklar ile kız çocuklar arasında becerileri kazanma zamanı açısından gözlenen fark; koşma ve atlama becerilerinde altı-sekiz ay iken, ayakla vurma becerisinde 12-16 ay, atma becerisinde 33 ay kadardır. Kız çocuklar ise sekme, zıplama ve yakalama becerilerini erkek çocuklardan altı-on ay daha önce kazanmaktadırlar. Öyleyse, verilen örnekteki durum, motor gelişiminde cinsiyetin ortaya çıkardığı bir farklılığı örneklendirmektedir.

Temel hareketler dönemi 2-7 yaş arasındaki motor gelişim evresidir.

Duruşa ilişkin refleksler arasında; labirent doğrulma refleksi, çekme refleksi, paraşüt refleksi, emekleme refleksi, adımlama refleksi ve yüzme refleksi bulunmaktadır. Labirent doğrulma refleksi, bebek dik pozisyonda öne, geriye ya da yanlara tutulduğunda bebeğin basını vücudunun hareket ettiği yönün tersine doğru tutmaya çalışmasıdır. Labirent doğrulma refleksi genellikle ikinci ayda başlayıp altıncı ayda ortadan kalkmaktadır.

İşlevinin ne olduğu tam olarak bilinemeyen babinski refleksi, ayak tabanına basınç uygulandığında ya da ayak tabanının orta kısmında bir hat çizildiğinde bebeğin ayak parmaklarının gerilmesi ve ayak başparmağının diğer parmaklardan ayrılarak yana doğru açılmasıdır ve ilkel bir reflekstir. Diğer seçeneklerde yer alan refleksler duruşa ilişkindir.

Motor gelişimi etkileyebilecek faktörlerden bazıları şunlardır: a. Bireysel farklılıklar b. Kalıtım c. Cinsiyet d. Çevresel yoksunluk e. Prematüre ya da düşüm doğum ağırlıklı doğmak f. Kültürel farklılıklar g. Beslenme bozuklukları (örneğin, anoreksiya ve obezite) h. Süreğen hastalıklar (örneğin, diyabet) ya da yetersizlikler.

Refleksif hareketler dönemi rahim içi dönem-1 yaş, ilkel hareketler dönemi 0-2 yaş, temel hareketler dönemi 2-7 yaş arası gerçekleşir. Oturma dönemi, ilkel hareketler döneminde kazanılan becerilerin üçüncüsü olan oturmanın gerçekleştiği dönemdir. 5. Ayda ortaya çıkar. Yedinci yaşta başlayıp 14 yaş sonrasında biten ve verilen tanımda özellikleri sıralanan dönem ise özelleşmiş hareketler dönemidir.

Yukarıda sıralananların hepsi manipülasyon becerilerindendir.

Ali, Fatma, Arif’ in sorunları görme yetersizliği, Ayşe’ nin sorunu ise beden yetersizliği belirtileri göstermektedir. Zihin yetersizliği olan çocuklarda oral motor işlevlerin yetersiz olması çocuğun çiğneme ve yutma sorunları yaşamasına, ağız salgısını yutamayıp dışarı akıtmasına neden olur. El-göz koordinasyonundaki zayıflıklar nedeniyle, yakalama, kavrama, çevirme, döndürme, kalem tutma, makas ve kasık kullanma gibi küçük kas becerilerinde de güçlüklerle karşılaşılır. Öyleyse, Zehra benzer bir sorun yaşamaktadır.

İnce motor beceriler ya da başka bir deyişle küçük kas becerileri, gözlerin ve ellerin küçük kaslarındaki hareketleri ya da hareketlerin birleşimlerini içeren becerilerdir. Öyleyse, kule yapma, kuru üzümü tutma, çivi çıkarma, makas kullanma gibi beceriler ince motor becerilerdir. Kaba motor beceriler ya da diğer adıyla büyük kas becerileri, vücudun büyük kas hareketlerini ya da hareket birleşimlerini içeren becerilerdir ve bir bütün olarak vücudun genel hareketlerini ve denge dinamiğini kapsarlar. Oturma, emekleme, yürüme, koşma, merdiven çıkma, top atma, zıplama ve bisiklete binme gibi kaba motor becerilerdir.