ÇOCUK GELİŞİMDE NORMAL VE ATİPİK GELİŞİM

Becerilerin hızının bireyden bireye değişkenlik göstermesi seçeneği, motor becerileri etkileyen faktörlerden olan bireysel farklılıklara; Geleneklerin motor becerilere ilişkin beklentileri farklılaştırması seçeneği, motor becerileri etkileyen faktörlerden olan kültürel farlılıklara; Genlerin gelişme potansiyelini etkilemesi seçeneği, motor becerileri etkileyen faktörlerden olan kalıtıma; Motor becerilerin ediniminde erkek ve kız çocuklarda farklılıklar gözlenmesi seçeneği de motor becerileri etkileyen faktörlerden olan cinsiyete örnektir. Kimi durumlarda reflekslerin alınmaması seçeneği ise atipik motor gelişiminin belirlenmesinde dikkate alınması gereken unsurlardan birini ifade etmektedir.

Büyüme hızı bireysel farklılıklar gösterse de doğum sonrası en hızlı büyüme bebeklik dönemi olarak adlandırılan sıfır-iki yaş arasında gerçekleşmektedir. Erken çocukluk dönemi olarak bilinen iki-altı yaşta ise büyüme bebeklik döneminde olduğu kadar hızlı değildir ve büyüme ergenlik dönemine kadar yavaş seyreder.

Büyümenin değerlendirilmesi, normalden sapmaların belirlenmesi ve bazı durumlarda hastalıkların önlenmesi açısından oldukça gereklidir. Büyümenin değerlendirilmesinde kullanılan en önemli ölçütler; vücut ağırlığı, boy uzunluğu, baş çevresi ve vücut bölümlerinin birbirlerine oranlarıdır.

Motor gelişim; baştan ayağa, merkezden dışa doğru ve genel ya da kaba hareketlerden özel ince hareketlere doğru gerçekleşmektedir. Bu nedenle bu özelliklerin dışında kalan seçenek Motor gelişimin, önce özel sonra genel hareketlerde gerçekleşmesi’dir.

Bebekler haftada ortalama 150 gram alarak beş ayın sonunda doğum ağırlıklarının yaklaşık iki katına, bir yaşın sonunda doğum ağırlıklarının yaklaşık üç katına ulaşırlar. İki buçuk yaşın sonunda da doğum ağırlıklarının yaklaşık dört katına ulaşırlar.

İki-altı yaş arasındaki çocukların boyları her yıl ortalama 7 cm uzamaktadır.

Öğrenilmiş, hedefe yönelik, bir ya da birden fazla vücut parçasının hareketi ya da istemli hareket görevi genel olarak motor beceri olarak tanımlanır. Motor becerileri hareketin boyutuna ve kapsamına göre kaba motor beceriler ve ince motor beceriler, hareketin amacına göre de denge becerileri, yer değiştirme becerileri ve manipülasyon becerileri şeklinde sınıflandırılır. Dolayısıyla, Yer değiştirme becerileri, Denge becerileri, Kaba motor beceriler, İnce motor beceriler şıkları motor beceri türlerini listeler.

Kaba ve ince motor beceriler, hareketin boyutuna ve kapsamına göre olan becerilerdir. İnce motor beceriler ya da başka bir deyişle küçük kas becerileri, gözlerin ve ellerin küçük kaslarındaki hareketleri ya da hareketlerin birleşimlerini içeren becerilerdir. Denge, yer değiştirme ve manipülasyon becerileri, hareketin amacına göre olan becerilerdir. Kaba motor beceriler ya da diğer adıyla büyük kas becerileri, vücudun büyük kas hareketlerini ya da hareket birleşimlerini içeren becerilerdir ve bir bütün olarak vücudun genel hareketlerini ve denge dinamiğini kapsarlar. Oturma, emekleme, yürüme, koşma, merdiven çıkma, top atma, zıplama ve bisiklete binme gibi beceriler kaba motor becerilerdir.

Motor gelişim dönemleri, rahim içi dönemde başlayıp bir yaşına kadar devam eden refleksif hareketler dönemi, sıfır- iki yaş arası ilkel hareketler dönemi, iki-yedi yaş arası temel hareketler dönemi, yedi yaştan başlayıp yetişkinliğe kadar devam eden özelleşmiş hareketler dönemi şeklinde dört dönemde ele alınır. Refleksif hareketler döneminde ortaya çıkan hareketleri; ilkel refleksler, duruşa ilişkin refleksler ve yinelenen hareketler olarak sınıflamak olasıdır.

Motor gelişim dönemlerinden ilki, rahim içi dönemde başlayıp bir yaşa kadar devam eden refleksif hareketler dönemidir. Refleksler, dışarıdan gelen bir uyarım sonucu ortaya çıkan istemsiz tepkilerdir.

Büyüme bireyin fiziksel yapısında yaşa bağlı görülen nicel değişimlerdir ve vücudun tümünün ya da ayrı ayrı bölümlerinin büyüklük olarak artışını ifade eder. Büyüme hızı bireysel farklılıklar gösterse de, doğrum sonrası en hızlı büyüme bebeklik dönemi olarak tanımlanan 0-2 yaş arasında gerçekleşmektedir. Erken çocukluk dönemi olan 2-6 yaş arası, büyüme bebeklik döneminde olduğu kadar hızlı değildir. Büyümede cinsiyetler arası fark görülmektedir ancak bu farklılık çok fazla değildir.

Büyüme bireyin fiziksel yapısında yaşa bağlı görülen nicel değişimlerdir ve vücudun tümünün ya da ayrı ayrı bölümlerinin büyüklük olarak artışını ifade eder. Büyümenin değerlendirilmesinde kullanılan en önemli ölçütler; vücut ağırlığı, boy uzunluğu, baş çevresi ve vücut bölümlerinin birbirine oranlarıdır. Zekâ düzeyi bu ölçütler arasında yer almaz.

Motor beceri ve hareket becerisi kavramları aynıdır. Öyleyse A şıkkı yanlıştır. Motor gelişim rastlantısal olarak değil de belli ilkeler doğrultusunda gerçekleşir. Öyleyse B şıkı da yanlıştır. Motor gelişim üç temel gelişimsel ilke doğrultusunda gerçekleşir: baştan ayağa doğru gelişim, merkezden dışa doğru gelişim ve genelden özele doğru gelişim. Öyleyse D ve E şıkları yanlış Motor gelişim baştan ayağa doğru gerçekleşir şıkkı doğrudur.

Motor beceriler farklı yaklaşımlara göre sınıflandırılmaktadırlar. Bu yaklaşım/modellerden biri de hareketin amacına göre yapılan sınıflandırmadır. Hareketin amacına göre yapılan sınıflandırmada (a) denge becerileri, (b) yer değiştirme becerileri ve (c) manipülasyon becerileri yer almaktadır. Manipülasyon becerileri, nesne fırlatma, top yakalama ve topa ayakla vurma gibi bir nesneden kuvvet almayı ya da bir nesneye kuvvet uygulamayı gerektiren becerilerdir.

Refleksler dışarıdan gelen bir uyarım sonucu ortaya çıkan istemsiz hareketlerdir. Yeni doğan bebeklerde merkezi sinir sistemi henüz olgunlaşmadığından refleksler bebekler için doğal korunma mekanizmasıdır. Reflekslerin birinin olmaması, çift taraflı reflekslerin eşit olmaması, reflekslerin çok güçlü ya da çok zayıf olması nörolojik bir bozukluk ile ilişkili olabilir. Bebeklerdeki refleksler tahmin edilen bir süreçte, belli hız ve sırayla ortaya çıkarlar ve tümü aynı şekilde kaybolur.

Arama refleksi, ağız ve dudak çevresine dokunulduğunda bebeğin başını o yöne çevirmesidir. Emme refleksi, bebeğin ağız ve dudak çevresine dokunulduğunda ağzına alma ve emme hareketi yapmasıdır. Yakalama refleksi, avuç içine dokunulduğu ya da avuç içi bir nesne ile uyarıldığı zaman bebeğin parmaklarını içe kapaması ve nesneyi sıkıca tutmasıdır. Babinski refleksi, ayak tabanına basınç uygulandığında ya da ayak tabanının orta kısmında bir hat çizildiğinde bebeğin ayak parmaklarının gerilmesi ve ayak başparmağının diğer parmaklardan ayrılarak yana doğru açılmasıdır. Verilen tanım moro refleksini açıklamaktadır.

İlkel refleksler anne karnında başlayan ve bir yıl boyunca devam eden reflekslerdir. İlkel reflekslerin beslenme ve korunma olmak üzere iki temel işlevi vardır. Moro, refleksi, arama refleksi, emme refleksi, yakalama refleksi ve babinski refleksi en yaygın olarak görülen ilkel refleksler arasında yer alır. Babinski refleksi, ayak tabanına basınç uygulandığında ya da ayak tabanının orta kısmına bir hat çizildiğinde bebeğin ayak parmaklarının gerilmesi ve ayak başparmağının diğer parmaklardan ayrılarak yana doğru açılmasıdır. Ancak, bu refleksinin işlevi tam olarak bilinememektedir.

Moro refleksi, babinski refleksi, tonik boyun refleksi ve yakalama refleksi ilkel refleksler arasındadır ver bu reflekslerin beslenme ve korunma olmak üzere iki temel işlevi vardır. Duruşa ilişkin refleksler bebeğin çevreyle bağlantılı olarak dik pozisyona gelmesini sağlayan reflekslerdir. Duruşa ilişkin reflekslerden biri paraşüt refleksidir. Paraşüt refleksi bebek hava yere paralel tutulduğunda ve hızlıca yere doğru hareket ettirildiğinde hızı azaltmak için bebeğin kollarını aşağıya yukarıya uzatması, bacaklarını ise uzatıp germesidir.

Motor gelişimi etkileyebilecek faktörler şöyle sıralanabilir: bireysel farklılıklar, kalıtım, cinsiyet, çevresel yoksunluk, prematüre ya da düşük doğum, kültürel farklılıklar, beslenme bozuklukları ve süreğen yetersizlikler. Verilen durum, kültürel farklılıkları örneklendirmektedir. Farklı kültürlerdeki gelenekler ve yaşantılar, çocuklardan motor becerilere ilişkin beklentileri farklılaştırdığı ve çocuklara motor becerileri gerçekleştirmek üzere farklı düzeylerde fırsatlar sunduğu için motor becerilerin edinim sıralarını çok fazla etkilemese de edinim hızlarına önemli ölçüde etki edebilmektedir.

Ayakta iken çömelme ve ellerinden tutulduğunda bir kaç adım atma becerileri, normal gelişim gösteren çocuklarda 10-12 ay arasında ortaya çıkan becerilerdir. Alışveriş arabası gibi bir arabayı iterek yürüme ve topa ayak ile vurma ise 13-15 ay arasında ortaya çıkan kaba motor becerileridir. Ayşe’nin bu becerilere sahip olması beklenir. Çocuklar, ancak 1,5 -2 yaş arasındaki dönemde ellerinden tutulduğunda çift ayakla merdiven çıkma-inme becerileri sergileyebilirler. 13 aylık olan Ayşe’nin bu beceriye sahip olması beklenemez.