ÇOCUK EDEBİYATI VE GELİŞİMSEL UYGUNLUK III-12 YAŞ VE SONRASI ÇOCUK EDEBİYATI

Çocuk edebiyatı, çocuğu ve çocukluk dönemini temel alarak çocuk gerçekliğini yansıtan ve onun sanat, estetik bakımından gelişimini destekleyen; çocuğu geleceğe hazırlayan; çocuğun duygu, düşünce ve hayal dünyasına uygun bir edebiyata çocuk edebiyatı denir.

Çocuk edebiyatı ürünleri; çocukların hayal, duygu, düşünce, yetenek ve zevklerine seslenen, onları eğlendiren, eğiten sözlü ve yazılı edebiyat ürünlerini kapsamaktadır.

Çocuk edebiyatı; okul öncesi dönem (0–6), okul dönemi (7–11) ve yetişkinlik dönemi (12–16) olmak üzere üç dönemde değerlendirilir.

0–16 yaşları arasındaki çocukların duygu ve düşüncelerine seslenen yazılı ve sözlü ürünler çocuk edebiyatı ürünleri olarak adlandırılır.

Somut işlemler döneminden soyut işlemler dönemine adımın atıldığı 12 yaş ve sonrası dönem, aynı zamanda çocukların yaratıcılıklarının da en üst düzeyde olduğu dönemdir. Bu dönemde çocuklar, yetişkinlerin okuduğu eserleri okumaya başlarlar. Bu dönemde çocuklar bilgi edinmek için okurlar. Metinde sunulan fikirleri analiz eder ve eleştirel olarak fikirler üzerine düşünürler. Okuduklarına eleştirel bakış açısıyla yaklaşarak gerçekler üzerine kendi fikirlerini oluşturmaya çalışırlar. Farklı amaçlarla farklı şekillerde yazma eğilimleri de vardır.

Çocuk edebiyatında türler oldukça geniş bir yelpazeye yayılmıştır. Masal, fabl, destan, efsane, hikâye öykü, roman, biyografi, anılar, gezi yazıları, doğa ve fen olaylarını anlatan yapıtlar, şiirler, çocuk piyesleri, çocuk gazete ve dergi yazıları bunlar arasında yer alır.

Edebî türler; olaya dayalı türler (hikâye, roman, tiyatro eseri, masal, efsane, destan, fabl, anı ve gezi yazısı), düşünceye dayalı türler (makale, deneme, söyleşi, fıkra, eleştiri, inceleme) ve duyguya dayalı türler (şiir) olmak üzere üç başlık altında değerlendirilebilir.

Konularına göre şiirler; lirik, didaktik, epik, pastoral, satirik olmak üzere beş temel gruba ayrılır. Hayal gücünün ağırlık kazandığı ve bireysel duyguların dile getirildiği şiirler lirik; öğretici niteliği bulunan, yani duyguyu değil de, düşünceyi konu edinen şiirler didaktik; konusunu kahramanlık ve olağanüstülükten alanlar epik; bir kimseyi, bir düşünceyi, bir durumu açık ya da kapalı biçimde, iğneli bir dille yeren şiirler satirik; konusunu kahramanlık ve olağanüstülükten alan şiir türü ise epiktir.

Seslerin, ritimlerin, uyumların kaynaşmasıyla çocuklar üzerinde güçlü duyguları, izlenimleri, coşkuları canlandırma ve etkileme sanatı olan çocuk şiirlerinin belli başlı özellikleri şu şekilde sıralanabilir (Ciravoğlu, 1997):

1. Yoğun bir hayal gücü ve duygusallık gözlenir.

2. Ahenklidir ve bir vezin kullanılır. Düz yazıya göre daha sanatlıdır.

3. Dili akıcıdır, bu da akılda kalıcılığı ve ezberleme kolaylığını beraberinde getirir.

4. Konuları, genellikle yaşama sevinci ve coşku içerir.

Cumhuriyet’in ilânından hemen önceki dönemde, Millî Edebiyat Akımı sürecinde çocuk şiirleriyle ilgilenen şairlerimiz arasında; Ziya Gökalp “Kızıl Elma, Yeni Hayat, Altın Işık”, Ali Ekrem Bolayır “Çocuk Şiirleri, Şiir Demeti”, Fuad Köprülü “Mektep Şiirleri” adlı eseriyle yer almıştır. 1930’dan sonra ise Faruk Nafiz Çamlıbel (Akıncı Türküleri), Yusuf Ziya Ortaç (Kuş Cıvıltıları), Hasan Âli Yücel (Sizin İçin), Mehmet Necati Öngay (Çocuk Şiirleri, Çocuklara Sevgi Şiirleri, Sevgi Bahçesi), Hıfzı Tevfik Gönensay (Oğuz Destanı), Halide Nusret Zorlutuna (Yurdumun Dört Bucağı), Mümtaz Zeki Taşkın (Çocuklarımıza Resimli Şiirler) çocuklar için şiirler kaleme alan isimler arasında yer almıştırç

Çocuk edebiyatı türü olarak roman; çocuğun soyut işlemler dönemine geçişinden sonra okuyabileceği, olayların neden ve niçini üzerinde düşünme, aralarında bağlantılar kurarak, derinlere inerek inceleme fırsatı veren, hayal gücünü ve yaratıcılıklarını önemli ölçüde geliştiren, destekleyen edebî bir türdür.

Çocuk hikâye ve romanlarının başlıca özellikleri şunlardır (Oğuzkan, 2010; Yardımcı ve Tuncer, 2002): 1. Konu; çocukların ilgilerine, hayat tecrübelerine ve kavrayış güçlerine uygundur. 2. Sade ve gerçekçi bir plana sahiptir. 3. Mantıklı sonuçlarla biten hareketli olaylar yer alır. 4. Somut, tutarlı, gerçekle örtüşen ayrıntılar içerir. 5. Sıkıcı betimleme ve ruhsal çözümlemelere yer verilmez. 6. Olaylar; özellikleri iyi anlatılan, gerçeğe uygun karakterler etrafında gelişir ve sonuçlanır. 7. Olay ve kişiler; gerçek hayatla örtüşen, çocuğu kuşkuya düşürmeyen özelliktedir. 8. Kısa cümle ve paragraflar ile kısa ve bol konuşmalara dayalı sürükleyici bir anlatıma sahiptir. 9. Çocukların seviyesine uygun basit ruh çözümlemelerine yer verilir. 10. Argodan uzak, yerinde kullanılan güldürücü sahneler ve konuşmalar içerir. 11. Metinle ilgili güzel ve anlamlı resimleri kapsar.

Serüven romanları; günlük yaşamda her zaman rastlanmayan, şaşırtıcı, değişik ve esrarlı olayları konu edinen romanlardır.

Güldürücü hikâye ve romanlar; sanatçının hayal ürünü olabileceği gibi folklordan esinlenerek de oluşturulabilen romanlardır.

Çocuk hikâye ve romanlarında dikkat edilmesi gereken bazı noktalar vardır (Kıbrıs, 2000): 1. Konular çocukların ilgilerine, yaşam deneyimi ve kavrayış güçlerine uygun olmalıdır. 2. Çocuğun izleyebilme gücüne uygun bir planı olmalı; giriş, gelişme ve sonuç bölümlerinin mantıklı bir sıra izlemesine özen gösterilmelidir. 3. Yaş ve ilgi alanı olarak çocuklar için sakıncalı konuların işlendiği kitaplar olmamalıdır. 4. İşlenen olaylar çok karmaşık olmamalı, çocukta ilgi ve yazınsal beğeni oluşturan olay ve durumlara yer verilmelidir. 5. Bölümler ve paragraflar çok uzun olmamalı, anlatım ve betimlemeden çok konuşmalara yer verilmiş olmalıdır. 6. Betimlemeler canlı olmalı, ruh çözümlemelerine gereğinden çok yer verilmemelidir. 7. Resimler düzeye uygun olmalıdır. 8. Güldürü ögesi dozunda tutulmalıdır. 9. Anlatılan kişiler ve olaylar çocuğun aklını karıştıran, dünyasıyla çelişen nitelikte olmamalıdır. 10. İlginin canlı tutulması için olayların sürükleyici yanlarına ağırlık verilmelidir

Mahmut Yesari “Bağrıyanık Ömer”, Nimet Rakım Çalapala “87 Oğuz”, Huriye Öniz “Köprüaltı Çocukları”, İskender Fahrettin Sertelli “Tahtları Deviren Çocuk”, Cahit Uçuk “Türk İkizleri”, İsmail Uyaroğlu “Bir Liranın İki Günü”, Talip Apaydın “Toprağa Basınca”, Işıl Özgentürk “Kuş Ne Yana Öter”, Abdullah Ziya Kozanoğlu “Kızıltuğ, Atlı Han, Türk Korsanları, Gültekin”, Muzaffer İzgü “Küçük Arı, Büyük Arı, Can Dayım, Uzay Dolmuşu Kalkıyor”, Kemalettin Tuğcu “Sokak Çocuğu, Ahretlik, Yetim Malı, Kimsesiz Çocuklar, Anasının Kuzusu, Köyden Gelen Yabancı, Zavallı Çocuk, Ana Hakkı”, Mehmet Seyda “Bir Gün Büyüyeceksin, Çikolata, Düşleme Oyunu”, Gülten Dayıoğlu “Fadiş, Dört Kardeştiler, Yurdumu Özledim, Ben Büyüyünce”. Hüseyin Rahmi Gürpınar “Gulyabani”, Yakup Kadri Karaosmanoğlu “Hep O Şarkı”, Reşat Nuri Güntekin “Miskinler Tekkesi”, Halide Nusret Zorlutuna “Büyükanne”, Şükûfe Nihal “Domaniç Dağlarının Yolcusu”

Ömer Seyfettin’in dışında Çocuk edebiyatında hikâye yazarlarımız ve başlıca eserleri şunlardır: Reşat Nuri Güntekin “Tanrı Misafiri”, Talip Apaydın “O Güzel İnsanlar, Yangın”, Işıl Özgentürk “Hayat Okulu”, Gülten Dayıoğlu “Suna’nın Serçeleri”, Cahit Uçuk “Kırmızı Mantarlar, Unutulmaz Gezi, Ormanın Küçük Meleği”, Muzaffer İzgü “Yumurtadan Çıkan Öğretmen, Ekmek Parası, Anneannem Askere Gidiyor, Hokus Pokus”, Aka Gündüz “Türk Kalbi, Hayattan Hikâyeler, Kurbağacık”

Biyografi; geniş kitleler tarafından tanınan, bilinen; bilgi, birikim, tutum ve davranışlarıyla toplumda iz bırakmış kişilerin yaşamlarını bilgi ve belgelere dayalı olarak anlatan yazın türüdür. Tarihsel gerçekliğe uygun ve belgelere dayalı olması biyografinin önemini yazınsal türler içinde bir adım daha öne çıkarmaktadır. 

Biyografik eserler kendilerine özgü bazı özellikler taşırlar. Bu özellikleri şu şekilde ifade edebiliriz (Oğuzkan, 2010): 1. Biyografik eserler, çocukların özdeşleşme duygusunu doyurmaya yarar. 2. Biyografiler, çocuklara başkalarının hayat kavgalarını, karşılaştıkları sorunlarla nasıl mücadele ettiklerini anlatır ve çocukları benzer durumlara karşı hazırlar. 3. Yararlanılan kaynaklar, doğru ve eksiksiz olmalıdır. Anlatılan kişinin hayatını anlatan olaylar, görüşlerini ve düşüncelerini yansıtan açıklamalar sağlam belgelere dayanmalıdır. 4. Çocukların ilgisini çeken biyografiler genellikle romanlaştırılmış biyografilerdir. İçinde olayların, bol ve kısa konuşmaların yer aldığı biyografiler daha ilgi çekici olmaktadır.

Anı, kişinin yaşadıkları, gördükleri ve işittiklerini, üzerinden belli bir zaman geçtikten sonra hatırlaması ve bu hatırladıklarını kendi algı ve bakış açısına göre yazmasıdır. Ortaya konan farklı uzunluktaki nesir metinlerine de anı denilmektedir.