ÇOCUK, BİLİM VE TEKNOLOJİ

Kavram öğrenimi bebeklikte başlayıp yaşamın sonuna dek devam eden bir süreçtir. Kavramlar; varlıkların ve düşüncelerin benzer, geçişken ve ayırıcı özelliklerine göre oluşturulmuş gruplara verilen adlardır. Bu adlar, nitelikleri (sert, kırmızı gibi), olayları (yüzme, çekme gibi), bireyleri (baba, Can gibi) ve soyut düşünceleri (eşitlik, zaman gibi) içermektedirler (Gelman ve Kalish, 2005).

Kavramların algılanan özellikleri bireyden bireye değişim gösterebilir. Çünkü; bireysel farklılıklar gerek günlük yaşamda gerekse okul yaşamında öğrenmenin farklı düzeyde ve şekilde gerçekleşmesine neden olmaktadır. 

Kavramlar yaşantılardan etkilenir. Bu bağlamda, öğrenilen kavrama yeni özellikler eklenebilir ya da bütünüyle anlamı farklılaşabilir.

Kavramlar, ilkeleri anlama, problem çözme gibi farklı alanlarda kullanılırlar. Kavramların kullanım sıklığı çocuğun içinde bulunduğu gelişim dönemi ve bilişsel düzeyine göre değişir. Örneğin; canlı kavramı ilkokul düzeyinde; genetik kavramı ise ortaokul düzeyinde daha sık kullanılır.

Kavramın gücü, diğer kavramların ve ilkelerin anlaşılmasını sağlama, problem çözmeye yardımcı ve destek olma derecesine göre değerlendirilmektedir. Örneğin; hücre kavramı vücudumuzdaki sistemleri oluşturan organların ve yapıların görevlerinin anlaşılması için bir temel oluşturduğundan güçlü bir kavramdır. Verilen örnekte olduğu gibi atom kavramı da maddenin kimyasal yapısının anlaşılmasında temel bir rol oynadığından güçlü bir kavram olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır.

Dış dünyadaki varlıklar ve olaylar arasındaki ilişkilerin gözlenmesi sonucu oluşturulan kavramlara ise “betimlemeli kavramlar” adı verilir. . Örneğin daha çok, öncesinde, daha uzun gibi kavramlar, varlıklar ve olaylar arasında bir karşılaştırma yapılarak oluşmuştur.

Gruplama, duyu organları aracılığı ile çocuğun gerçekleştirdiği gözlemlerin sonucundaki izlenimlerine dayalı olarak oluşur. Bu süreçte çocuklar gelişim düzeyleri ile paralel bir biçimde çevrelerinde gözlemledikleri nesneleri zihinlerine yerleştirir ve kategorize ederler.

Genelleme, varlıkları ortak özelliklerine göre aynı kategoride toplama ve oluşturulan kategoriye ad verme süreci olarak da tanımlanabilir. Genelleme (tümevarım) kavram kazanmanın ön koşuludur.

Matematiksel kavramlar gerçek yaşam durumları, somut nesnelerle öğrenme, resim ya da şekillerle gösterme, sembollerle gösterme ve sözel olarak açıklayabilme aşamalarının sırasıyla gerçekleştirilmesi sonucu kazanılır.

İlkokul yıllarına rastlayan 7-11 yaş arasında yaşanan dönemi ifade eder. Bu yaş grubu öğrencilerde genellikle somut işlemler döneminin özellikleri gözlenir. Ancak bireysel farklılıklara dayalı olarak bir önceki dönemden izler görülebileceği gibi bir sonraki dönemin özelliklerini sergileyen çocuklar da olabilir. Bu dönemde çocuklar nesneleri çok boyutlu olarak karşılaştırabilir, sıralayabilir ya da sınıflayabilirler. Nesnenin korunumu kavramı kazanılmıştır. İşlemleri tersine çevirebilirler. Tersine çevirme, işlemi veya bir durumu tersten ifade edildiğinde anlama becerisidir.

Analojiler, daha çok ilköğretim çağındaki öğrencilerin sahip oldukları bilgileri zihinlerinde anlamlı bir biçimde bütünleştirme amacıyla kullandıkları, ön bilgilerle yeni bilgiler arasında köprü görevi gören yararlı ve etkili araçlardır. Bir başka ifade ile öğrencilerin var olan bilgileriyle yeni edindikleri bilgileri ilişkilendirmelerine olanak tanıyan ve yeni kavramların öğrenilmesini kolaylaştıran bir kavram öğretim tekniğidir.

Kavramlar düşünce dünyamızın dışa açılan pencereleridir. Bireyler çevrelerindeki nesneleri ya da öğrendikleri bilgileri farklı yollarla gruplandırarak isimlendirirler. Farklı kavramların kazanımı ise çocukların gelişimsel süreçleri ile ilişkilidir. Doğduğu andan itibaren çevresi ile etkileşime giren çocuk zaman içerisinde dil öğrenmenin bir parçası olarak dinlediklerini konuşmalarına yansıtmaya başlar.

Kavram; benzer özelliklere sahip olan fikirler, objeler ve olaylar grubuna ortak olarak verilen isim (Erden ve Akman, 1998) olup bireyin düşünmesini sağlayan zihinsel araçlardır (Senemoğlu, 2001). Kavram öğrenimi bebeklikle başlayıp yaşamın sonuna dek devam eden bir süreçtir. Kavram; nesne, görüş ve olaylardan benzer özellikleri taşıyanlara verilen ortak isimdir.

Genel ve soyut olan, bir ya da iki sözcükle ifade edilen, uygulamada evrensel olan, belirli bir zaman dilimine bağlı olmayan, ortak özelliklere sahip ama aynı zamanda farklı özellikleri de temsil eden sözcük ya da terimler “kavram” olarak ifade edilir (Yel, 2012). Kavramlar çevreden elde edilen bilginin etkili bir biçimde bellekte düzenlenmesinin yanı sıra birçok bilişsel görev için de önemli bir işleve sahiptir. Bu tür bilişsel görevler akademik başarı açısından büyük öneme sahiptir.

Kavramların yukarıdaki bölümde ifade edilen genel özelliklerinin bilinmesi kavramların tanınması açısından önem taşır. Kavram gelişimi bebeklik döneminde başlayıp yaşam boyu devam eden bir süreç olarak nitelendirilebilir. Bebekler dış dünyalarında olup bitenleri duyuları yoluyla algılarlar. Dokunarak, görerek, koklayarak ve tadarak deneyim kazandıkları dış dünyada anne ve babasının kendinden ne kadar büyük olduğundan hareketle boyut kavramını, eline aldığı oyuncaklarla ağırlık kavramını öğrenirler.

Kavramlar özellikleri dikkate alınarak farklı biçimlerde sınıflandırılabilirler. Kavramlar, zihinde oluşma şekillerine göre ‘somut’ ve ‘soyut’ olmak üzere iki grupta incelenebilir. Kavramlar, duyu organları ile algılanabiliyorsa “somut kavramlar”; duyu organları ile algılanamıyorsa “soyut kavramlar” olarak adlandırılırlar. Somut kavramların öğrenilmesi soyut kavramlara göre daha kolaydır.

Kavramlar özellikleri dikkate alınarak farklı biçimlerde sınıflandırılabilirler. Kavramlar, zihinde oluşma şekillerine göre ‘somut’ ve ‘soyut’ olmak üzere iki grupta incelenebilir. Kavramlar, duyu organları ile algılanabiliyorsa “somut kavramlar”; duyu organları ile algılanamıyorsa “soyut kavramlar” olarak adlandırılırlar. Somut kavramların öğrenilmesi soyut kavramlara göre daha kolaydır.

Kavram gelişiminde gruplama, genelleme, ayırma ve tanımlama olmak üzere dört zihinsel süreç kullanılır. Gruplama, duyu organları aracılığı ile çocuğun gerçekleştirdiği gözlemlerin sonucundaki izlenimlerine dayalı olarak oluşur. Bu süreçte çocuklar gelişim düzeyleri ile paralel bir biçimde çevrelerinde gözlemledikleri nesneleri zihinlerine yerleştirir ve kategorize ederler. Kavramların doğru bir biçimde gruplandırılabilmesi onlara sunulan öğrenme yaşantıları bir diğer ifade ile oynadıkları oyunlar ve yaptıkları etkinliklere bağlıdır. Ne kadar zengin öğrenme yaşantısı sunulursa o ölçüde olumlu sonuçlar alınır.

Bireylerin kavramları yeni durumlara aktarmalarına genelleme adı verilir (Şahin, 1998). Çocukların varlıkları ortak özelliklerine göre kategorize etmeleri ve bunu adlandırmaları genellemedir. Genelleme yaparken belirli bir kategoriye ait tüm varlıklara ulaşılması neredeyse olanaksızdır. Çocuk aynı kategoride olan varlıklardan gördüklerine dayalı olarak bütüne ilişkin genellemede bulunur. Bu durum bazen yanılmalara neden olabilir. Yani o kategoride olmaması gereken varlıklar da oraya alınır. Bu durum aşırı ya da gereğinden fazla genelleme olarak adlandırılır.

Ayırma, nesne ya da varlıkların farklı özelliklerinin görülerek ayrı bir kategoride değerlendirilmesi anlamını taşır. Genelleme sürecinin tersi ayırma sürecidir. Örneğin, baklagil kavramı o kategoriye giren tüm kavramların ortak adıdır. Ancak “nohut” ve “mercimek” arasında farklılıklar bulunmaktadır. Bu ayırt edici özellikleri onların ayrı kavramlar olarak adlandırılmaları sonucunu doğurur.

Öğrencilerde matematik kavramlarının ya da matematiksel bilginin gelişiminde kullanılan araçlar beş başlıkta toplanabilir. Bunlar; gerçek yaşam durumları, somut araçlar, şekiller, semboller ve sözel ifadelerdir. Matematiksel kavramların öğretiminde önce çocukların gerçek yaşamlarındaki matematiği algılayabilmeleri, sonra somut nesne ve resimlerle ifade edebilmeleri ve en sonunda zaman içerisinde sembolik dile aktarabilmeleri ve aynı zamanda sözel dili kullanarak açıklayabilmeleri sağlanmalıdır. Bu sıralamada öğrenmenin somuttan soyuta doğru gerçekleştiğini söylenebilir. Çocuk önce somut olarak görerek ve dokunarak ifade etme becerisini kazanır daha sonra sembol ve sözel olarak soyut bir biçimde ifade etmeyi öğrenir.