Kavram Gelişimi ve Öğretimi

Kavram; benzer özelliklere sahip olan fikirler, objeler ve olaylar grubuna ortak olarak verilen isim olup bireyin düşünmesini sağlayan zihinsel araçlardır. Kavram öğrenimi bebeklikle başlayıp yaşamın sonuna dek devam eden bir süreçtir. Kavram; nesne, görüş ve olaylardan benzer özellikleri taşıyanlara verilen ortak isimdir. Genel ve soyut olan, bir ya da iki sözcükle ifade edilen, uygulamada evrensel olan, belirli bir zaman dilimine bağlı olmayan, ortak özelliklere sahip ama aynı zamanda farklı özellikleri de temsil eden sözcük ya da terimler “kavram” olarak ifade edilir.

Kavramlar, sahip oldukları bu ortak özelliklerine dayalı olarak aynı küme, sınıf ya da grup içinde yer alan örneklerdir. Kavramlar; varlıkların ve düşüncelerin benzer, geçişken ve ayırıcı özelliklerine göre oluşturulmuş gruplara verilen adlardır.

Bir ifadenin kavram olabilmesi için isim olması, ayırt edici ve ayırt edici olmayan özelliklerinin olması ve örnekler içermesi gerekir.

Öğrenilebilirlik, kullanılabilirlik, açıklık, genellik ve güçlülük olmak üzere sahip olması gereken beş temel özelliktir.

Öğrenilebilirlik: Kavramlar sonradan öğrenilir. Ancak bitki gibi gözlemlenebilen somut kavramlar daha kolay öğrenilirken, mikroskobik canlılar gibi tanımlanmış soyut kavramlar daha zor öğrenilir.

Kullanılabilirlik: Kavramlar, ilkeleri anlama, problem çözme gibi farklı alanlarda kullanılırlar. Kavramların kullanım sıklığı çocuğun içinde bulunduğu gelişim dönemi ve bilişsel düzeyine göre değişir. Örneğin; canlı kavramı ilkokul düzeyinde; genetik kavramı ise ortaokul düzeyinde daha sık kullanılır.

Açıklık: Kavramlar açık ve anlaşılır olarak ifade edilmeli, konu alanı uzmanları tarafından kavramın anlamına ilişkin görüş birliği bulunmalıdır. Örneğin; araştırmacılar başarı kavramına ilişkin daha açık bir tanımlama sunarken; yaratıcılık kavramına ilişkin daha belirsiz ve farklı tanımlamalar yapabilmektedir.

Genellik: Kavramlar genellikle hiyerarşik olarak yapılandırılır. Daha açık bir ifade ile genelden özele doğru sıralanırlar. Genel kavramlar hiyerarşinin üstünde bulunurken genellikleri azaldıkça özel kavramlara dönüşürler. Örneğin; bitki genel bir kavram iken çiçekli bitkiler, çiçeksiz bitkiler, tohumlu, tohumsuz bitkiler daha özel kavramlardır ve genel kavramın alt grubunu oluşturur.

Güçlülük: Kavramın gücü, diğer kavramların ve ilkelerin anlaşılmasını sağlama, problem çözmeye yardımcı ve destek olma derecesine göre değerlendirilmektedir. Örneğin; hücre kavramı vücudumuzdaki sistemleri oluşturan organların ve yapıların görevlerinin anlaşılması için bir temel oluşturduğundan güçlü bir kavramdır.

Kavramlar, zihinde oluşma şekillerine göre ‘somut’ ve ‘soyut’ olmak üzere iki grupta incelenebilir.

Kavram gelişiminde gruplama, genelleme, ayırma ve tanımlama olmak üzere dört zihinsel süreç kullanılır.

Matematiksel kavramlar gerçek yaşam durumları, somut nesnelerle öğrenme, sembollerle gösterme ve sözel olarak açıklayabilme aşamalarının
sırasıyla gerçekleştirilmesi sonucu kazanılır.

Piaget tarafından gelişim dönemleri; duyusal motor dönemi, işlem öncesi dönem, somut işlemler dönemi ve soyut işlemler dönemi olarak adlandırılmıştır.

Herhangi bir nesnenin biçimi veya mekandaki konumu değiştiğinde; ağırlık, miktar ve hacimde değişiklik olmayacağı gerçeğini anlama ve uygulama yetisidir.

Vygotsky’ nin (1978) ilkeleri dikkate alınarak gerçekleştirilen bir öğrenme- öğretme ortamındaki temel ilkeler aşağıda sıralanmıştır.

• Öğrenme sosyal ve işbirlikli bir etkinliktir.
• Bir çocuğun kendi başına gerçekleştirebileceğinden daha zor üst düzey görevler
  verilerek potansiyelinin artırılmasını sağlamak olarak tanımlanabilecek “yakınsal
  gelişim alanı”, eğitim programı hazırlama ve ders planlamada bir yol gösterici olarak
  görülmelidir.
• Öğrenme, bağlamın çocuk için anlamlı olması durumunda gerçekleşir. Bu nedenle
  öğrenme ve bilgi kazanımı çocukların gerçek yaşamlarından ayrı düşünülemez.
• Okulda öğrencilerin yaşadıkları deneyimler onların okul dışı deneyimleri ile yakından
  ilişkili olmalıdır. Bu nedenle öğretmenin çocuğu ve yakın çevresini tanıması
  anlamlı öğrenme için bir gerekliliktir.

Novak tarafından geliştirilen kavram haritaları iki boyutlu grafiksel araçlar olup en genel kavram başlığı altında yer alan tüm kavramların aralarındaki ilişkiyi gösterirler. Kavram haritaları Novak tarafından, kişinin sahip olduğu bilgiyi görsel olarak temsil etmesini sağlayan ve sahip olduğu kavramlar arasındaki ilişkiyi hiyerarşik bir biçimde düzenlemesine yardımcı araçlar olarak tanımlanmaktadır.

Karikatürler psikolojik etkileri boyutu ile öğrenme ve öğretme sürecinde etkili olan, mizahın etkin bir biçimde kullanıldığı araçlar olarak tanımlanabilir. Karikatürler, bireylerin olaylara ilişkin farklı bakış açılarını görerek çok boyutlu düşünmelerine yardımcı olur. Bir eğitim materyali olarak öğrenme ve derse katılımı arttırmada kullanılan önemli bir karikatür türü de kavram karikatürleridir. Kavram karikatürleri bir karikatür
yapısında olan ve öğrencinin düşüncelerini herhangi bir kaygı taşamadan ifade etmesine olanak tanıyan, kavram yanılgılarının belirlenmesi ya da değerlendirilmesi amaçları ile kullanılan araçlardır.

Kavramların isimlerini, özelliklerini ve kavramlar arasındaki ilişkileri gösteren iki boyutlu görsel araçlardan biri de kavram ağlarıdır. Kavram ağları semantik bir araç olup; öğrencilerin ön bilgilerini harekete geçirme, kavramlar arasında yeni ilişkiler kurmalarına ya da kavramsal yapılarının yeniden düzenlenmesine yardımcı olur.

Zihin haritaları, beyne yol gösteren anahtar sözcüklerle birlikte ilişkiler ve kavramları bir arada sunan grafiksel materyallerdir. Kavram haritaları gibi görsel bir teknik olan zihin haritaları, beyne işaret veren anahtar sözcükler arasındaki ilişkileri ve kavramları birlikte sunan fikirlerin, düşüncelerin
şekillerle imgelerle desteklendiği, bir konuya ilişkin özet bilgi sunan ve bireylerin yaratıcılıklarını geliştiren bir grafik materyal olarak tanımlanabilir.

Analojiler, daha çok ilköğretim çağındaki öğrencilerin sahip oldukları bilgileri zihinlerinde anlamlı bir biçimde bütünleştirme amacıyla kullandıkları, ön bilgilerle yeni bilgiler arasında köprü görevi gören yararlı ve etkili araçlardır. Bir başka ifade ile öğrencilerin var olan bilgileriyle yeni edindikleri bilgileri ilişkilendirmelerine olanak tanıyan ve yeni kavramların öğrenilmesini kolaylaştıran bir kavram öğretim tekniğidir.