ÇOCUK, BİLİM VE TEKNOLOJİ - Deneme Sınavı - 17

Edward Thorndike

Bilişsel Gelişim Kuramı olarak adlandırdığı kurama göre, bilgi çocuktan bağımsız oluşamaz. Çocuk geliştikçe ve çevresiyle iletişim kurdukça bilgi zihinde sürekli olarak yapılanır. Piaget çocukların öğrendikleri bilgiyi üçe ayırmaktadır: Fiziksel bilgi, mantıksal/matematiksel bilgi ve sosyal bilgi. Fiziksel bilgi, çocuğun çevresindeki nesnelere yönelik bilgidir ve duyu organları sayesinde kazanılabilir. Örneğin; okul öncesi dönemdeki çocuklar duyu organlarını kullanarak oyun bloklarının sert olduğunu, küp şeklinde olduğunu, farklı renk ve büyüklükte olduklarını söyleyebilirler. Mantıksal/matematiksel bilgi, fiziksel bilgiden daha soyuttur ve olgular arasındaki ilişki ve bağları anlamayı gerektirir. Örneğin, blokların rengi ve şekli gibi özellikler fiziksel bilgiyi oluştururken blok kümelerinin yerleri değişse de sayılarının değişmediğini söylemek mantıksal/matematiksel bilgi, olarak değerlendirilir. Bu tür bilgi, duyuları kullanmanın ötesinde akıl yürütmeyi gerektirir. Fiziksel bilgi uygulama alanı bakımından sınırlı bir bilgi türü iken, mantıksal/matematiksel bilgi çok daha geniş kapsamlıdır. Örneğin, sayıların korunumu ilkesi blokların dışında bozuk paralara, oyuncaklara, insanlara veya pek çok farklı nesneye uygulanabilir. Son olarak Piaget, kültürel çevre içerisinde başka insanlardan edinilen bilgi türüne sosyal bilgi adını vermiştir. Piaget’e göre öğrenmenin gerçekleşmesi için başlangıçta dengede olan bilişsel yapının bozulması, ardından, özümleme ve düzenleme yoluyla daha üst düzey bir yapının oluşması gerekmektedir. Özümleme, yapılan gözlemlerin zihindeki şemalar bakımından değerlendirilmesidir. Şema, çevredeki olay, olgu ve varlıklara dair zihindeki algı çerçevesidir. Düzenleme ise karşılaşılan yeni olay, olgu ve varlıklar sonucu zihnindeki şemaları düzenleyerek yeni şemalar oluşturulmasıdır.

Çocuğun öğrenmesinde gelişim dönemleri önemli bir yere sahiptir. Piaget çocuktaki bilişsel gelişimi 4 döneme ayırır: (1) Duyusal dönem, (2) İşlem öncesi dönem, (3) Somut işlem dönemi, (4) Soyut işlem dönemi. Bu gelişim dönemlerinin her biri, bir önceki gelişim döneminin genel özelliklerini içerir.

Sosyokültürel Kuram’ın savunucularından biri olan Lev S. Vygotsky, bireyin gelişiminin sosyal ve kültürel bağlamdan ayrı düşünülemeyeceğini, bireyi anlamak için önce içinde yaşadığı kültürü anlamak gerektiğini savunur. Piaget’nin aksine, gelişimin dönemlere ayrılmaması gerektiğini, zaten bu dönemlerin içiçe geçtiğini belirtir. Vygotsky’e göre gelişim temelde yaş ile değil, kültürel değişimlerle yakından ilişkilidir. Vygotsky öğrenmenin bireysel değil, toplumsal bir etkinlik olduğunu ve erken yaşlarda aile içinde informal olarak başladığını vurgular. Çocuklar önce çevrelerindeki anne, baba gibi yaşça büyük bireyleri gözlemleyerek ve birlikte etkinlikler yaparak yeni bilgi ve beceriler kazanırlar. Bunlar genellikle içinde bulundukları kültürün önem verdiği bilgi, beceri ve tutumlardır.

Vygotsky, çocukların tek başlarına başaramayacakları, ancak bir yetişkin veya rehber yardımıyla tamamlayabilecekleri görevlere yakınsal gelişim alanı adını vermiştir. Eğiticinin görevi burada çocuğun zorlandığı konularda başlarda destek vermek, daha sonra bu desteği kademeli olarak çekmek, böylece çocuğa daha fazla sorumluluk vermektir. Nihai hedef ise çocuğun söz konusu görevi eğiticinin yardımı olmadan tamamlamasıdır. Bir bebeğin yetişkin(ler) yardımıyla yürümeyi öğrenmesi veya yine bir çocuğun yetişkin yardımıyla bisiklet sürmeyi öğrenmesi bu duruma örnek olarak verilebilir. Burada önemli olan husus, çocukların yeni öğrenmelere hazır ve güdülenmiş olmasıdır. Öğretmene de sınıf içi öğrenme etkinlikleri esnasında iyi bir destek sağlayabilmesi için şunlar tavsiye edilmektedir:

• Öğrencilerde ilgi ve merak uyandıracak, onları zorlayacak ama yetenekleri ölçüsünde etkinlikler sunmak
• Yapılacak işi parçalara bölmek; böylece, öğrencilerde bıkkınlık yaratmamak
• Yeri geldiğinde açık-uçlu, üst düzey sorular sormak
• Öğrencilerin fikirlerini paylaşmaları için onları teşvik etmek
• Öğrencileri ihtiyaç duydukları kaynaklara yönlendirmek
• Öğrencilerin zorlandıkları kavram ve olgularla ilgili şemalar, haritalar, resimler gibi görseller kullanmak
• Gerek devinişsel, gerekse bilişsel becerilerin kullanımı konusunda modelleme yapmak (Örn; bir terazinin nasıl kullanılacağını veya bir deneyden önce nasıl hipotez kurulacağını göstermek)

100 yılı aşkın bir süre önce Roma’daki yoksul ailelerin çocuklarına eğitim vermek üzere açılan Montessori okulları bugün başta Amerika Birleşik Devletleri olmak üzere pek çok diğer ülkede yaygınlaşmıştır. İtalyan doktor ve aynı zamanda eğitimci olan Maria Montessori, çocukları gözlemleyip onlara sorular sorarak tamamen onların istekleri ve tercihleri doğrultusunda bir öğretim yaklaşımı geliştirmiştir. Buna göre, her çocuk tektir ve özeldir. Her çocuğun kendine özgü bir öğrenme stili ve ritmi vardır. Öğretmenler bu stile ve ritme saygı duyarak onların sosyal ve akademik potansiyellerinin en üst seviyesine çıkmalarına yardımcı olmalıdır. Montessori okullarında çocuklar, özgür tercihler yaparak istedikleri konuyu istedikleri zaman öğrenebilirler; istedikleri kadar tekrar yapabilirler; erken öğrenenler yeni bir konuya geçebilirler; farklı yaş gruplarından çocuklar bir arada eğitim alabilirler. Bireysel çalışabilecekleri gibi, gruplar hâlinde de çalışabilirler. Bu okullarda geleneksel kağıt-kalem sınavları ve not sistemi bulunmamaktadır.

Reggio Emilia okullarının felsefesi temel olarak sorgulamaya ve problem çözmeye dayanmaktadır. Dolayısıyla reformcu fen öğretiminin amaçlarıyla uyuşmaktadır. Bu okullarda daha çok Vygotsky’nin sosyal yapılandırmacılık teorisiyle paralellik gösteren uygulamalar yapılmaktadır. Çocuklar bilgiyi sınıftaki diğer çocuklarla ve öğretmenle sosyal paylaşımla yapılandırırlar. Dolayısıyla çocukların sınıfa beraberlerinde getirdikleri sosyal ve kültürel değerler bu okullarda önemli bir yere sahiptir. Reggio Emilia okullarında dört temel unsur vurgulanmaktadır: a) Öğrenci merkezli eğitim, b) Bütünleşik program ve proje yaklaşımı, c) Öğrenci-öğretmen ilişkisi, d) Öğrencilerin performans ve ürünlerinin belgelenmesi.

Öğrenci Merkezli Eğitim

Reggio okullarında çocuklar yetenekli, meraklı ve yaratıcı bireyler olarak görülmektedirler. Araştırmaya açıktırlar ve okul öncesi dönemde bile karşılaştıkları zor problemleri çözebilme kapasitesine sahiptirler. Reggio Emilia okullarının kurucusu olan Loris Malaguzzi bu okullarda Piaget, Vygotsky ve Dewey’in eğitim felsefelerini harmanlamış ve çocuğu merkeze koyan bir öğretim yaklaşımını desteklemiştir. Çocuk doğal ortamı içerisinde çevresiyle iletişim ve temas kurarak öğrenir. Doğuştan gelen merak duygularıyla sürekli soru sorma, test etme ve buluş yapma eğilimindedirler. Her çocuk özeldir ve çok değerli fikirlere sahiptir.

Bütünleşik Program ve Proje Yaklaşımı

Reggio okullarında programın farklı öğrenme alanlarına bölünmesi yerine bütünleşik program yaklaşımı benimsenmiştir. Öğrenciler dönem boyu farklı projeler tamamlarlar ve proje konusuna bağlı olarak yer yer dilbilgisi, sayılar, yaşam döngüsü, tarih gibi farklı boyutlar ele alınabilir. Proje konuları çocukların ilgi ve deneyimlerine göre belirlenir. Bu projeler, 3-5 öğrenciden oluşan gruplarda yapılacağı gibi bütün sınıfın katılımıyla da gerçekleştirilebilir. Ders saatleri ve fiziksel mekân projelere göre düzenlenir. Projeler tamamlanırken medya araçlarından sık sık faydalanılır; iç mekânlar kadar dış mekânlar da kullanılır. Öğretmenin rolü, öğrenciyi teşvik ve ona rehberlik etmenin yanı sıra, performans ve ürünlere yönelik kayıt tutmaktır.

Öğrenci-Öğretmen İlişkisi

İş birliği içinde öğrenme Reggio Emilia yaklaşımının en önemli prensiplerinden birisidir; dolayısıyla bu okullarda iletişim çok önemlidir. Öğrenci-öğretmen ilişkisinde sevgi, saygı, destek ve olumlamak unsurları ön plandadır. Öğrenciler her ne kadar kendi istek ve yetenekleri doğrultusunda projeler yürütseler de zaman zaman yardıma ihtiyaç duyarlar. Bu durumlarda öğretmen gerekli desteği ve kaynağı onlara sunmak için hazır beklemektedir. Onlara sorular sorarak yönlendirir ve fikirlerini harakete geçirir. Yer yer onları zorlayarak yaratıcı fikirler ortaya atmalarını sağlayabilir. Bu süreçte öğretmenlerin sabırlı, farklılıklara açık, iyi bir dinleyici ve gözlemci olmaları çok önemlidir.

Öğrencilerin Performans ve Ürünlerinin Belgelenmesi

Öğretim etkinliklerinde olduğu gibi, öğrenci performans ve ürünlerinin belgelenmesi öğrenci merkezli bir yaklaşımla gerçekleşmektedir. Bu süreçte daha çok öğrencilerin öğrenme sırasında yaşadıkları deneyimlere yer verilmektedir. Sonuçtan çok sürece önem verilmekte ve bu süreçte öğrencilerin problemleri nasıl çözdükleri, hangi yöntem ve teknikleri kullandıkları, hangi alanlarda eksikleri olduğu öğrenilmeye çalışılmaktadır. Bu belgeler daha sonraki derslerin planlanmasına yardımcı olduğu gibi anne-babalara çocuklarının gelişim ve deneyimleri ile ilgili bilgi vermektedir.

İlk olarak 1919 yılında Almanya’nın Stuttgard şehrinde fabrika işçilerinin çocuklarına eğitim vermek amacıyla açılan Waldorf okulları, bugün dünyada 60’tan fazla ülkede varlığını sürdürmektedir. Waldorf programını geliştiren Rudolf Steiner, çocukların gelişimini Piaget’in tanımladığı dönemlere benzer üç döneme ayırmıştır. Bu dönemler: 0-7 yaş, 7-14 yaş ve 14 yaş üzeri olarak tanımlanmıştır. Buna göre, çocukların ilgi ve ihtiyaçları her dönem için farklılık gösterir ve her dönem kritik bir öneme sahiptir. Dolayısıyla ders programları farklı ilgi ve ihtiyaçlara cevap verecek doğrultuda her dönem için farklı geliştirilmiştir. Okullarda sarmal program kullanılmakta olup çocukların yaşı ilerledikçe aynı konular daha derinlemesine ele alınmaktadır. Waldorf yaklaşımının genel amacı çocuklara fiziksel, ruhsal ve bilişsel yönden hitap ederek onların benlik algılarının gelişimini sağlamaktır. Ayrıca yaratıcılık ve analitik düşünme becerilerinin gelişimi de hedef alınmıştır. Waldorf okullarında çocukların zayıf yönleri değil güçlü yönleri vurgulanır. Programda sanat, müzik, ritm ve dil öğretimi bir bütün oluşturmaktadır. Bu okullarda çocuğun çok yönlü gelişimi hedef alınır; “Beyin, kalp ve eller” sloganı programın temel felsefesini yansıtır.

Öğrenme halkası modeli, yapılandırmacı öğrenme kuramına dayalı olarak geliştirilen, öğrencinin içeriği tanıması, anlaması ve bilimsel süreç becerilerini kullanmasını sağlayan bir modeldir. İlk kez ABD’de Robert Karplus tarafından kullanılan öğrenme halkası modeli daha sonra geliştirilerek yaygınlaşmıştır. Öğrenme halkası, ilk kullanıldığı dönemlerde 3E (Exploration-Explanation-Elaboration) şeklinde adlandırılmıştır. 3E Öğrenme Halkası, döngüsel bir süreç olan keşfetme, açıklama ve derinleştirme aşamalarından oluşur. 3E öğrenme halkası modeline daha sonra öğrencilerin ilgi ve dikkatlerinin yoğunlaşmasını sağlayacak Engage (Giriş) ve öğrenmelerin değerlendirildiği Evaluation (Değerlendirme) aşamaları eklenerek 5E (Engage-Exploration-Explanation-Elaboration-Evaluation) Öğrenme Halkası Modeli tanımlanmıştır.

Çocuk gelişimi bir bütündür. Çocuk, fiziksel, bilişsel, duyuşsal ve sosyal bakımdan sürekli gelişir ve bir alandaki gelişim diğer alanları da etkiler. Bütünleştirilmiş program fen, matematik, dil ve sanat gibi farklı konu alanlarınının bir arada, ortak bir etkinlikte ele alınmasıdır. Bütünleştirilmiş yaklaşım, farklı kaynaklarda farklı isimlerle ifade edilmektedir. Disiplinlerarası öğretim, tematik öğretim ve sinerjik öğretim bunlardan bazılarıdır. Araştırmacılar, çocuklar gerçek dünyada bir etkinlik ya da oyun içinde nasıl doğal olarak farklı konularla karşılaşıyorlarsa, öğretim programlarının da bir proje çevresinde farklı konu alanlarını kapsaması gerektiğini savunmaktadır. Beyin araştırmaları da bütünleştirilmiş programın beynin öğrenme ilkelerine uyumlu olduğunu göstermektedir. Beynimiz yeni bir bilgi parçasını öğrenirken o bilgiyi parçalara ayırarak değil bir bütün olarak, var olan bilgi yapılarıyla ilişkilendirerek ele alır. Ayrıca, yeni bilgiler, daha önceden bilinen bir bağlamda ya da daha önceden bilinen bir deneyimle ilişkilendirerek öğrenildiğinde daha kalıcı ve anlamlı olmaktadır. Bu nedenlerle bütünleştirilmiş programla eğitim, insan beyninin çalışma ilkelerine ve doğal öğrenme davranışına uygun bir yöntem olarak kabul edilmektedir. Buna göre, bütünleştirilmiş öğretim yaklaşımı genel olarak şu şekilde tanımlanır: Çocukların gerçek yaşamda kullanacağı becerilere sahip olmaları amacıyla öğretimi bir yeterlik geliştirme süreci olarak gören ve öğrenciler bir tema ya da proje çerçevesinde çalışırken farklı disiplinlerin birbiriyle etkileşim içinde kullanıldığı öğretim yaklaşımıdır.

Sorgulayarak öğrenme, çocuğun soru sorarak başladığı döngüsel bir süreçtir. Bu süreçte çocuğun bilimsel kavramlardan ziyade, bilim insanlarının nasıl çalıştıklarını anlamalarına çalışılır. Çocuk araştırma yapar, tartışır, yaratma ve yansıtma yoluyla problemin sonucuna ulaşır. Ancak süreç bu aşamada bitmek zorunda değildir. Çocuk yansıtma aşamasından sonra daha üst düzey bir soru sorarak, yeni bir araştırma süreci başlatabilir. Çocuk her aşamada, başa dönüp tekrarlar yapabilir, yanlışlarını düzeltebilir.

Teknoloji, çocukları aktif düşünme süreçlerine dahil ederek daha etkili öğrenmeye yardımcı olmakta ve soyut yaşantıların daha somut ve kişisel yaşantılara dönüştürülmesini sağlamaktadır. Ayrıca çocukların yaratıcılık, eleştirel düşünme, problem çözme ve transfer etme becerileri gibi üst düzey becerilerini geliştirmektedir.

Yumurtayı top sanarak oynamak isteyen çocuk, yumurtanın yere atılınca kırıldığını gördüğünde zihnindeki şemayı değiştirerek yuvarlak görünen her nesnenin top olmayabileceğini öğrenir ve böylece, düzenleme yapmış olur. aynı biçimde uçan her nesnenin kuş olmadığını, hava uçabilen taşıtlar olduğunu da öğrenmesi düzenleme kapsamında gerçekleşir.

Piaget’e göre çocuğun gelişiminde 4 dönem vardır: Duyusal dönem, işlem öncesi dönem, somut işlem dönemi, soyut işlem dönemi.114

Bu dönemde 115 olan çocuklar başkalarının gereksinmelerinden çok kendi isteklerini önemsedikleri için paylaşımcı da değillerdir.

Çocukların tek başlarına başaramayacakları, ancak bir yetişkin veya rehber yardımıyla tamamlayabilecekleri görevlere yakınsal gelişim alanı denir.116

Sembolik dönemde bilgiler zihinde semboller, kodlar ve formüller olarak depolanır. Dil de bu bilgilerin bir bölümünü oluşturur. Çocuk matematik formüllerini veya müzik notalarını okuyabilir. Bu dönemde öğrencilere yeni bilgiler sembol veya formülleriyle birlikte kazandırılabilir.

Roma’daki yoksul ailelerin çocuklarına eğitim vermek üzere açılan okullarda benimsenen Montessori yaklaşımına göre, her çocuğun kendine özgü bir öğrenme stili ve ritmi vardır; dolayısıyla, öğretmenler bu stile ve ritme saygı duyarak onların sosyal ve akademik potansiyellerinin en üst seviyesine çıkmalarına yardımcı olmalıdır.

Reggio Emilia okullarının felsefesi temel olarak sorgulamaya ve problem çözmeye dayanmaktadır. Dolayısıyla reformcu fen öğretiminin amaçlarıyla uyuşmaktadır. Bu okullarda daha çok Vygotsky’nin sosyal yapılandırmacılık teorisiyle paralellik gösteren uygulamalar yapılmaktadır.

Waldorf yaklaşımının genel amacı çocuklara fiziksel, ruhsal ve bilişsel yönden hitap ederek onların benlik algılarının gelişimini sağlamaktır.119