Ceza Hukukunun Amacı, Temel Kavramları, Kaynakları ve Genel İlkeleri

Ceza hukukunun en temel amacı ve işlevi, toplumsal yaşamı olanaklı kılmak amacıyla, toplumda korunması zorunlu olan hukuki
değerlerin ihlali durumunda ceza vasıtasıyla tepki göstermektedir.Ceza hukuku belli davranışları yasaklamak veya
belli davranışları emretmek suretiyle hukuki değerlerin korunmasını sağlamaktadır. Ceza hukukunun koruduğu hukuki değerler, insan hayatı, vücut dokunulmazlığı, kişinin hareket özgürlüğü, mal varlığı, kamu barışı, devlet idaresinin güvenilirliği, anayasal düzen ve devletin güvenliği gibi toplumsal düzenin devamı açısından korunması zorunlu olan soyut, manevi ve ideal değerleri ifade etmektedir.

Ceza hukuku kendi içinde üç ana alt disipline ayrılmaktadır:

*Bunlardan ilki olan maddi ceza hukuku, TCK’nın genel kısmında öngörülen suç ve yaptırımların ortak özelliklerini ve kanunlarda düzenlenen suç tiplerini incelemektedir. Diğer bir ifadeyle bir fiilin cezalandırılabilmesinin maddi şartlarını ve hukuki sonuçlarını inceleyen maddi ceza hukukudur.

*Ceza hukukunun ikinci ana alt bölümünü veya sütununu, ceza veya güvenlik tedbirlerine hükmedilebilmesi bakımından gereken şartları ortaya koyan ve bir süreci ifade eden ceza muhakemesi hukuku veya şekli ceza hukuku oluşturur. Maddi ceza hukukunun uygulanabilmesi için öncelikle gerçeğin araştırılması gerekmektedir.

*Ceza hukukunun üçüncü ve son alt bölümünü infaz hukuku oluşturur. İnfaz hukuku, yargılama sonucunda hükmedilen ceza ve/veya güvenlik tedbirlerinin ne şekilde yerine getirileceğini ve bunların infazında ortaya çıkabilecek sorunları inceler.

Suç, şeklî (biçimsel) anlamda, hukuk düzeni tarafından ceza ve/veya güvenlik tedbiri ile karşılanan bir insan davranışı (haksızlık) olarak ifade edilebilir. Bu anlamda suçu, mevcut kanunlar tarafından suç olarak gösterilen fiiller şeklinde tanımlamak da mümkündür.Maddi anlamda suç, toplumsal düzenin devamı açısından korunması gereken hukuki değerlerin ihlali niteliğinde ve haksızlık içeren insan davranışlarıdır. Dolayısıyla her hukuk kuralının temelinde bir değer bulunmaktadır. Bu değerler toplumsal düzenin devamı bakımından korunması zorunlu değerlerdir.

Suçlar genel sosyal düzeni bozucu fiiller iken, disiplin suçları ise kısmi sosyal düzene zarar verici davranışlardır. Diğer bir fark ise suç karşılığı uygulanan yaptırımların suçluya yaptığı kötülüğü ödetme amacı bulunmasına karşılık, disiplin suçlarında böyle bir amaç söz konusu olmayıp disiplin yaptırımlarının tek amacı kısmi sosyal düzenin korunmasıdır.

Doğrudan kaynak niteliğinde olan Anayasa, kanun ve uluslararası sözleşmeler, somut olaya doğrudan uygulanabilirken; dolaylı
kaynak niteliğinde olan mahkeme içtihatları ve doktrin ise somut olaya doğrudan uygulanmayıp doğrudan uygulanan bir kaynağın içeriğinin anlaşılması ve yorumlanması hususunda yardımcı olmaktadır. Ayrıca doğrudan kaynaklar hukuk uygulayıcıları bakımından bağlayıcı iken dolaylı kaynaklar sadece yardımcı nitelikte olduğundan bağlayıcı değildirler.

Hukuk bilimini sistematik olarak inceleyen doktrin, hukuk bilginlerinin hukuki meseleler hakkındaki görüş ve düşüncelerini ifade eder. Doktrin bir ülkenin yürürlükteki hukukunu inceler, yorumlar, bunlardan genel prensiplere varır, benzer kurumları karşılaştırmalı hukuka göre değerlendirir. Bu çalışmalar mahkemeler bakımından bağlayıcı olmasa da hukuku uygulayan mahkemelere verecekleri kararlarda yol gösterir ayrıca doktrinin bu değerlendirmeleri yeni ceza hukuku politikaları geliştirmek bakımından da kanun koyucuya yardımcı olur.

Uluslararası Sözleşmeler, ceza hukukunun doğrudan kaynakları içinde yer almaktadır. Doğrudan kaynaklar, ceza hukuku uygulamalarında doğrudan dikkate alınan kaynaklar anlamına gelmektedir. Bu bağlamda, anayasa, kanunlar ve uluslararası sözleşmeler ceza hukukunun doğrudan kaynakları arasında yer almaktadır. Anayasa’nın 90. maddesinin son fıkrasına göre,
usulüne göre yürürlüğe konulmuş milletlerarası andlaşmalar kanun hükmündedir.

Kusur ilkesi olarak da ifade edilen bu ilke, ceza yaptırımının, ancak işlediği fiilden dolayı kişinin kınanabilmesi durumunda uygulanabilmesini ifade eder. Bu bağlamda bu ilkenin kabul edilmesinin ilk önemli sonucu, kusursuz işlenen bir fiilin failinin
cezalandırılamayacağı, ikinci önemli sonucu, faile verilecek cezanın kusurun derecesini aşamayacağı, üçüncüsü ise cezanın failin hak ettiğinden az olamayacağıdır. Buna göre, cezanın kusurla orantılı olması gerekmektedir.

İnsanilik (hümanizm) ilkesi, suç işleyen insanın yeniden sosyalleştirilmesi ve toplumsal sorumluluğa sahip bir birey durumuna getirilmesi hedefinin izlenmesi anlamına gelmektedir. Bu ilke öncelikle suç işleyen insanın yeniden sosyalleşmesini ve toplumsal sorumluluğa sahip bir birey durumuna getirilmesini amaçlamaktadır. Dolayısıyla bu ilke özellikle cezaların infazında ana amaç olarak kabul edilmektedir. Buna göre ceza hukukunda da hem cezanın belirlenmesinde hem de infazında insan onurunun göz önünde bulundurulması ve buna yaraşmayan bir uygulama yapılmaması esastır. 

Hukuk devletinde idarenin tüm işlem ve eylemlerinin hukuka uygun ve orantılı olması gerekir. Orantılılık, elde edilmek istenen yarar ile kullanılan araç arasında bir dengenin olmasını ifade eder. Orantılılık ilkesi, fiilin ağırlığıyla orantılı ceza verilmesini (adam öldürme suçuyla dolandırıcılık suçuna aynı cezanın verilmemesi gibi) gerektirdiğigibi, ceza hukukunun son çare olması ilkesini de
beraberinde getirmektedir.

Kıyas, kanunda düzenleme altına alınmış olan bir kuralın düzenleme yapılmayan bir kurala uygulanmasıdır. Diğer bir ifadeyle, kanunda açıkça suç olarak tanımlanmamış bir fiil hakkında, kanunda suç olarak gösterilen başka bir hükmün uygulanmasıdır.

Yorum kavramı ise, kanunu esas fikrini, kanun koyucunun gerçek iradesini, normun anlamını belirlemek ve gerektiğinde onu değişen gereksinim ve anlayışlara uydurmak için yapılan fikri bir faaliyet iken; kıyas, esas fikrin geliştirilip genişletilerek benzer yeni bir kural meydana getirilmesini ve normun uygulama alanı dışındaki bir olaya uygulanarak kanun boşluklarının doldurulmasını ifade etmektedir.

Ceza hukukunda yasaklanan kıyas olup, yorum yapılması her hukuk dalında olduğu gibi ceza hukukunda da serbesttir ve hatta zorunludur. Bir ceza normu somut olaya uygulanırken kanun koyucunun iradesini ortaya çıkarmak için yapılan fikri faaliyet yorum olarak ifade edilebilir.Yorumda ceza normunun veya hukuki bir kavramın anlamı ortaya konulmaya çalışılırken kıyasta ceza
normunun uygulama alanı dışında kalan bir olaya uygulanması söz konusudur.

Ceza Hukukunun Güvence Fonksiyonu, Suçta ve Cezada Kanunilik İlkesine bağlıdır. Buna göre, kimse işlediği esnada kanunda suç olarak düzenlenmemiş bir fiil nedeniyle cezalandırılamaz ve faile verilecek ceza ancak fiil işlenmeden önce kanunda belirlenmiş bir ceza olabilir. Bu sebeple anılan ilkeye suçta ve cezada kanunilik ilkesi de denilmektedir.

Suçta ve cezada kanunilik ilkesi, suçta ve cezada belirlilik, idarenin düzenleyici işlemleriyle suç ve ceza konulması yasağı, örf ve adetle suç ihdası yasağı, kıyas yasağı ve geçmişe yürütme yasağı ilkeleriyle yakından bağlantılıdır. Buna göre, bu ilkenin bir sonucu, hiç kimsenin işlediği zaman yürürlükte bulunan kanunun suç saymadığı bir fiilden dolayı cezalandırılamayacağı veya kimseye suç işlediği zaman kanunda o suç için konulmuş olan cezadan daha ağır bir ceza verilemeyeceğine ilişkin “zaman bakımından uygulamaya” dair ilkedir. Suçta ve cezada kanunilik ilkesinin diğer bir sonucu olan “kanunda açıkça düzenlenmenin” bir başka boyutunu da suç ve ceza hükümlerinin anlaşılır şekilde yazılması, net ve açık olması, muğlak ve çok kapsamlı ifadeler
içermemesi oluşturmaktadır.

Ceza Sorumluluğunun Şahsiliği ilkesine göre ceza yalnızca şahsen fail tarafından işlenmiş bulunan fiilden doğan kişisel sorumluluğa dayanabilir. Buna göre, birisinin hatasından dolayı başkası veya akrabası sorumlu tutulamaz ve cezalandırılamaz. Ayrıca bu ilkeye göre,fail ancak bir gerçek kişi olabilir.

Bazı durumlarda fiilin ceza hukuku anlamında ceza yaptırımına bağlanması için “gereklilik” bulunmalıdır. Orantılılık ilkesinin
bir alt unsuru olan gereklilik, daha hafif tedbirlerin yeterli geldiği durumda, daha ağır olan tedbirlere başvurulmasını yasaklar. Bu husus ceza hukukunun “ikincil” karakterinden kaynaklanmaktadır. İkincillik ilkesine göre, ceza hukuku son çaredir.

Kanunların suç ve ceza içeren hükümlerinin uygulanmasında kıyas yapılamaz.

Suç ve ceza içeren hükümler, kıyasa yol açacak biçimde geniş yorumlanamaz.

Kanunilik ilkesi gereği suçlar ve cezalar ancak kanunla belirlenebilmektedir. Ancak ceza normunun yorumunda veya ceza
hukukunda kullanılan bir kavramın açıklanmasında örf ve âdete başvurulabilir. Örneğin, hakaret suçunda saldırının kişinin şeref, onur ve saygınlığını rencide edebilecek nitelikte olup olmadığının belirlenmesi gibi, Kanunun özel kısmında düzenlenen
bazı suçların unsurlarının gerçekleşip gerçekleşmediğini belirlemede veya müstehcenlik ve teşhircilik gibi kavramların açıklanmasında örf ve adetten yararlanılabilir.

Güvenlik tedbiri ise, işlediği suçtan dolayı kusurlu olup olmadığına bakılmaksızın, suç işleyen kişi hakkında ya da suçun konusu ile veya suçun işlenmesinde kullanılan araçla ilgili olarak uygulanan, koruma ve iyileştirme amacına yönelik ceza hukuku yaptırımıdır.

Ceza hukuku kendi içinde üç ana alt disipline ayrılmaktadır.Bunlardan biri olan İnfaz hukuku, yargılama sonucunda hükmedilen ceza ve/veya güvenlik tedbirlerinin ne şekilde yerine getirileceğini ve bunların infazında ortaya çıkabilecek sorunları inceler.

Toplumda örgütlenmiş grupların varlığını devam ettirmesi ve iç düzenini koruması amacıyla kabul edilen kuralların ihlali
disiplin suçunu oluşturmaktadır.Devletten daha küçük sosyal grupların düzenini sağlayan grup içi disiplini gerçekleştiren kurallara
aykırı davranışlara disiplin suçu, bu tür davranışlara uygulanan yaptırımlara ise disiplin yaptırımları adı verilmektedir. Buna göre suçlar kaynağını bir ülkede bulunmaktan kaynaklanan genel bir itaat yükümlülüğünden alırken, disiplin suçları kaynağını kişinin rızasıyla tabi olduğu bir gruba karşı olan özel bağlılık yükümlülüğünden almaktadır.