CEZA HUKUKU

Haksızlık teşkil eden insan davranışlarından hangilerinin suç olarak
tanımlanması gerektiği, bu davranışların hangi koşullar altında işlenmesi hâlinde suç oluşturacağı ve suç teşkil eden bu davranışların işlenmesi hâlinde ne tür yaptırımların uygulanması gerektiği konuları ceza hukukunun kapsamında kalmaktadır.

Suçu, insanların toplum içinde birlikte yaşamalarının temini, toplumsal düzenin devamı için korunması gereken hukuki değerleri ihlal eden belli insan davranışları (tipik haksızlıklar) olarak tanımlamak mümkündür.

Ceza muhakemesi hukuku, suç teşkil eden bir fiilin işlendiği şüphesiyle başlayıp
bu şüphenin failin lehine veya aleyhine yenilenmesine kadar devam eden süreci ifade etmektedir.

Ceza hukukuna ilişkin bazı temel prensiplere Anayasa’da da yer verilmiştir.
Sözgelimi Anayasa’nın 38. maddesinde “Suç ve cezalara ilişkin esaslar” başlığı altında, kanunilik ilkesi, geriye yürüme yasağı, masumiyet karinesi, ceza sorumluluğunun şahsiliği gibi ilkelere yer verilmiştir.

Oysa adli yardımlaşma ceza hukuku ile devletler hukukunun ortak alanıdır.

Doğrudan kaynaklar somut olaya doğrudan uygulanabilen ve uygulayıcı bakımından bağlayıcı nitelik taşıyan kaynaklardır.

Ceza hukukunun kaynakları doğrudan ve dolayısıyla kaynaklar şeklinde ikiye ayrılır. Anayasa, kanun ve uluslararası sözleşmeler doğrudan kaynakları; doktrin ve yüksek mahkeme içtihatları ise dolayısıyla kaynakları oluştururlar.

Anayasanın 104. maddesinin 17. fıkrasının üçüncü ve dördüncü cümlelerine göre “Anayasada münhasıran kanunla düzenlenmesi öngörülen konularda Cumhurbaşkanlığı kararnamesi çıkarılamaz. Kanunda açıkça düzenlenen konularda Cumhurbaşkanı kararnamesi çıkarılamaz". Dolayısıyla Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle olağanüstü hallerde dahi suç ve ceza konulması mümkün değildir.

Suçta ve cezada kanunilik ilkesinin bir diğer sonucu da kıyas yasağıdır.

Failin lehine olan kanunun geçmişe uygulanır ve geçmişe uygulanma bakımından bir zamannsınırlaması getirilmemiştir.

Anayasa’ya göre Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilen kanun hükümleri, iptal kararının Resmi Gazete’de yayımlandığı tarihte yürürlükten kalkar. İptal kararları geriye yürümez (m. 153, f. 5).

TCK’nın 7. maddesinin 3. fıkrasında ceza infaz rejimine ilişkin düzenlemeler
bakımından derhal uygulama kuralının geçerli olduğu ifade edilmiştir.

İnsanların toplum içinde birlikte yaşamalarının temini, toplumsal düzenin devamı için korunması gereken hukuki değerleri ihlal eden belli insan davranışlarına suç denir.

Suç teşkil eden haksızlığı gerçekleştiren kişiye ceza ve güvenlik tedbiri olmak üzere iki tür yaptırım uygulanır.

Doktrinde ceza hukukunun genel olarak kendi içinde üç alt disipline ayrılarak incelendiği görülmektedir: Maddi ceza hukuku, ceza muhakemesi hukuku ve infaz hukuku. Maddi ceza hukuku; suçun yapısal unsurlarını, ceza sorumluluğu için aranan koşulları ve yaptırımları inceler. Ceza muhakemesi hukuku (şekli ceza hukuku), suç işlendiği şüphesi üzerine gerçekte ortada suç teşkil eden bir fiil bulunup bulunmadığı, bulunması hâlinde kim tarafından ve ne şekilde gerçekleştirildiğinin aydınlatılmasına yönelik araştırma ve yargılama faaliyetlerinden oluşan süreci ve bu süreçte yer alan süjelerin hak ve yetkilerini düzenleyen kurallardan oluşur. Ceza infaz hukuku ise ceza muhakemesi sonunda hükmedilen yaptırımların infazıyla ilgili düzenlemeleri ihtiva eden hukuk dalıdır.

5237 sayılı TCK ile suçlar arasındaki “cürüm” ve “kabahat” ayrımı kaldırılmış, mülga 765 sayılı TCK’deki kabahatlerin önemli bir kısmı suç olmaktan çıkarılmıştır. Artık hukukumuzda bir suç türü olarak kabahatler yer almamaktadır. Kabahatler, 5326 sayılı Kabahatler Kanunu ile ayrıca düzenlenerek teorik ve sistematik bir temele oturtulmuştur. Kabahatler Kanunu’nun 2. maddesine göre “Kabahat deyiminden; kanunun, karşılığında idarî yaptırım uygulanmasını öngördüğü haksızlık anlaşılır.”

İnsan, davranış normlarına aykırı davranışı ile diğer bir kimsenin hukukunu ihlal etmemiş ise ahlaki sorumluluğundan bahsedilir. Buna karşılık davranış normuna aykırılık başkasının hukukunu ihlal ediyorsa bu kişiye karşı sorumluluğundan bahsedilecektir. Bu gibi hâllerde hukuki sorumluluk söz konusudur. Hukuki sorumluluk; belli bir kişinin hukukunun ihlal edilmesi dolayısıyla bu kişiye karşı olabileceği gibi (özel hukuk sorumluluğu); hukuk toplumundaki düzenin bozulmasına sebebiyet verilen hâllerde ise toplumu oluşturan herkese karşı olacaktır (kamu hukuku sorumluluğu). Bu açıklamalardan da anlaşılacağı üzere, kişinin muhatabı olduğu davranış normlarına aykırılık oluşturan davranışı bir haksızlık olarak karşımıza çıkmaktadır. Dolayısıyla her suç bir haksızlıktır. Ancak her haksızlık bir suç değildir. Suç teşkil eden haksızlıklar, karşılığında ceza hukuku yaptırımı öngörülmüş olanlardır. Ayrıca hukuk düzeninin tekliği ilkesi gereğince, hukuka aykırılık kavramının anlamı ve kapsamı bakımından ceza hukuku ile medeni hukuk ve diğer hukuk disiplinleri arasında bir farklılığın olmadığını belirtmek gerekir. Bu itibarla medeni hukuk bakımından kabul edilen bir hukuka uygunluk sebebi (zilyetliğin korunması) fiilin suç sayılmasına engel olacağı gibi, ceza hukukunda kabul edilen bir hukuka uygunluk sebebi de (meşru savunma) medeni hukuk bakımından aynı etkiyi doğurur.

Kriminoloji deney ve gözlem metodundan yararlanarak suçun işlenme nedenlerini, faili suç işlemeye iten sebepleri inceleyen bir bilim dalıdır. Bu çerçevede kriminoloji suçlunun kişiliğini, fiziki ve psikolojik özelliklerini, kişinin içinde yaşadığı sosyal çevrenin, aile ilişkilerinin, ekonomik durumun, eğitim durumunun, cinsiyetin, yaşın, dini inançların, iklim ve mevsim gibi çevre koşullarının suç işleme olgusu üzerindeki etkilerini araştırır. Kriminoloji bütün bu verileri ortaya koymak suretiyle iyi bir suç ve ceza siyasetinin izlenmesi olanağını sağlar.

Doğrudan kaynaklar, uygulayıcı bakımından bağlayıcıdır. Uygulayıcı, somut olayda karar verirken doğrudan kaynakları göz ününde bulundurarak bir sonuca varmak zorundadır. Uygulayıcı doğrudan kaynaklara aykırı karar veremez. Ceza hukukunun doğrudan kaynakları; anayasa, kanunlar ve milletlerarası anlaşmalardır. Doğrudan kaynaklardan farklı olarak, dolaylı kaynaklar hukuki sorunun çözümünde doğrudan uygulanmamakta sadece uygulanacak olan kuralın anlaşılması ve yorumlanmasında kullanılmaktadır. Doğrudan kaynaklar uygulayıcı bakımından bağlayıcı olduğu hâlde dolaylı kaynaklar bağlayıcı olmayıp göz önünde bulundurulabilir. Ceza hukukunun dolaylı kaynakları, yüksek mahkeme kararları ve doktrinden ibarettir. Yüksek mahkeme kararları ilk derece mahkemeleri bakımından bağlayıcı değildir. Başka bir anlatımla ilk derece mahkemelerinin bu kararlara uygun hüküm verme mecburiyeti yoktur. Örneğin ilk derece mahkemesi, hükmün temyiz edilmesi üzerine Yargıtay’ın vermiş olduğu bozma kararı ile bağlı olmayıp direnme kararı verebilir. Fakat hemen belirtmek gerekir ki 4.2.1983 tarih ve 2797 sayılı Yargıtay Kanunu’nun 45. maddesinde yer alan “içtihadı birleştirme kararları benzer hukuki konularda Yargıtay Genel Kurullarını, dairelerini ve adliye mahkemelerini bağlar.” hükmü buna istisna oluşturur. Yargıtay İçtihadı Birleştirme Kararları bağlayıcıdır.

Birçok milletlerarası sözleşmede de düzenlenen suçta ve cezada kanunilik ilkesi, ceza hukukunun güvence fonksiyonu açısından son derece önemlidir. Bu evrensel ilke Anayasa’nın 38. maddesinde şu şekilde ifade edilmiştir: “ (1)Kimse, işlediği zaman yürürlükte bulunan kanunun suç saymadığı bir fiilden dolayı cezalandırılamaz; kimseye suçu işlediği zaman kanunda o suç için konulmuş olan cezadan daha ağır bir ceza verilemez. (2) Suç ve ceza zamanaşımı ile ceza mahkûmiyetinin sonuçları konusunda da yukarıdaki fıkra uygulanır. (3) Ceza ve ceza yerine geçen güvenlik tedbirleri ancak kanunla konulur.” Bu ilke, yine TCK’nin 2. maddesinde şu şekilde ifade edilmiştir: “Kanunun açıkça suç saymadığı bir fiil için kimseye ceza verilemez ve güvenlik tedbiri uygulanamaz. Kanunda yazılı cezalardan ve güvenlik tedbirlerinden başka bir ceza ve güvenlik tedbirine hükmolunamaz.” Suçta ve cezada kanunilik ilkesi ile ceza hukuku uygulamasında devletin bireye karşı keyfi muamalede bulunmasının önlenmesi amaçlanmıştır. Suçta kanunilik ilkesi gereğince, kanunun açıkça suç saymadığı bir fiilden dolayı kimseye ceza verilemez. Keza kanunun açıkça cezayı artırıcı bir neden olarak öngörmediği bir husustan dolayı da kimsenin cezası artırılamaz. Cezada kanunilik ilkesi gereğince, hiç kimse belli bir suçla ilgili olarak kanunda öngörülmeyen bir ceza ile ya da kanunda öngörülen cezadan daha ağır bir ceza ile cezalandırılamaz. Kanunda suç olarak tanımlanan bir fiil dolayısıyla uygulanacak yaptırımın türü ve miktarı ancak kanunla belirlenebilir. Bu husus, hem ceza hem de güvenlik tedbiri yaptırımı bakımından geçerlidir.

Suçta ve cezada kanunilik ilkesi ile ceza hukuku uygulamasında devletin bireye karşı keyfi muamelede bulunmasının önlenmesi amaçlanmıştır. Suçta kanunilik ilkesi gereğince, kanunun açıkça suç saymadığı bir fiilden dolayı kimseye ceza verilemez. Keza kanunun açıkça cezayı artırıcı bir neden olarak öngörmediği bir husustan dolayı da kimsenin cezası artırılamaz. Cezada kanunilik ilkesi gereğince, hiç kimse belli bir suçla ilgili olarak kanunda öngörülmeyen bir ceza ile ya da kanunda öngörülen cezadan daha ağır bir ceza ile cezalandırılamaz. Kanunda suç olarak tanımlanan bir fiil dolayısıyla uygulanacak yaptırımın türü ve miktarı ancak kanunla belirlenebilir. Bu husus, hem ceza hem de güvenlik tedbiri yaptırımı bakımından geçerlidir. Buradaki “kanun” ibaresi teknik anlamda kullanılmıştır. Cumhurbaşkanlığı kararnamesi, yönetmelik ve diğer genel düzenleyici işlemlerle suç ve ceza ihdas edilemez. İdarenin düzenleyici işlemleri ile suç ve ceza ihdas edilemeyeceği hususu TCK’nin 2. maddesinin ikinci fıkrasında açıkça ifade edilmiştir: “İdarenin düzenleyici işlemleriyle suç ve ceza konulamaz”

Ceza muhakemesi hukuku ve infaz hukuku kurallarının zaman bakımından uygulanmasında “derhâl uygulama ilkesi” geçerlidir, bu kurallarda yapılan değişikliğin failin lehine mi yoksa aleyhine mi olduğuna bakılmaz. İnfaz hukuku kurallarının zaman bakımından uygulanmasında “derhâl uygulama ilkesi” geçerli olmakla birlikte infaz rejimine ilişkin bazı kurumlara ilişkin yasal düzenlemeler, ceza hukuku kurallarının zaman bakımından uygulanmasına ilişkin kurala tabidirler. TCK’nin 7. maddesinin üçüncü fıkrasına göre, “Hapis cezasının ertelenmesi, koşullu salıverilme ve tekerrürle ilgili olanlar hariç; infaz rejimine ilişkin hükümler, derhal uygulanır.” Buna göre; “erteleme”, “koşullu salıverme” ve “tekerrür” söz konusu olduğunda, bu kurumlar her ne kadar infaz hukukuna ilişkin olsa da sonradan yürürlüğe giren kanun şayet failin lehine ise geçmişe etkili olarak uygulama alanı bulacaktır. Bir başka deyişle “erteleme”, “koşullu salıverme” ve “tekerrür” hükümleri bakımından lehe kanun uygulaması geçerlidir.