CEZA HUKUKU BİLGİSİ

Türk Ceza Kanunu’nda suç teşkil eden haksızlığı gerçekleştiren kişiye uygulanabilecek iki tür yaptırım öngörülmüştür. Bunlar ceza ve güvenlik tedbiridir (TCK m. 45 vd.). TCK’nın 45. maddesine göre suç karşılığında uygulanan yaptırım olarak cezalar, hapis ve adli para cezalarıdır. Bunlardan hapis cezası kişinin özgürlüğüne, adli para cezası ise mal varlığı değerlerine yöneliktir. Ancak TCK, söz konusu bu cezaların yanında bir de güvenlik tedbirlerini düzenlemiştir. Bu ifadeden de rahatlıkla anlaşılacağı üzere, suç teşkil eden hukuka aykırı bir fiilin karşılığı olarak uygulanacak yaptırım ya ceza ya da güvenlik tedbiri veya hem ceza hem güvenlik tedbiri olacaktır.

Türk Ceza Kanunu’nda suç teşkil eden haksızlığı gerçekleştiren kişiye uygulanabilecek iki tür yaptırım öngörülmüştür. Bunlar ceza ve güvenlik tedbiridir (TCK m. 45 vd.). Bu yaptırımlardan cezanın uygulanabilmesi için, yani kişiye ceza verilebilmesi için, kişinin işlediği haksızlık nedeniyle kusurlu sayılabilmesi gerekir. Kusur olmaksızın ceza olmaz. Daha basit ifade etmek gerekirse ceza, işlediği suçtan dolayı kusurlu bulunan, yani işlediği fiilin haksızlık teşkil ettiği bilincine sahip olmasına rağmen, tercihini haksızlığı işlemekten yana kullanan kişiye uygulanabilen bir yaptırımdır. Bu ifadenin tersinden de anlaşılacağı üzere işlediği fiil suç teşkil etmesine rağmen, böyle bir fiili işlemesi dolayısıyla kusurlu sayılmayan kişiye ceza verilemez. Ancak işlenen fiil suç teşkil etme özelliğine sahip olduğu için, bu kişi gösterdiği tehlikelilik durumu nedeniyle güvenlik tedbiri yaptırımına maruz kalabilecektir. Öyleyse kişi kusurlu sayılamasa dahi onun tarafından işlenen ve haksızlık teşkil eden bir fiil söz konusu olduğu için bu kişi hakkında, tehlikelilik hâlinin varlığı hâlinde, koruma ve ıslah amaçlı olarak güvenlik tedbiri uygulanabilecektir. Kabahat teşkil eden haksızlığı gerçekleştiren kişiye idari para cezası uygulanabilir. Yürürlükteki ceza kanununda öngörülen cezalar, hapis ve adli para cezasıdır.

Süreli hapis cezası: Kanunda aksi belirtilmeyen hâllerde bir aydan az, yirmi yıldan fazla olmamak üzere uygulanan hapis cezası ise süreli hapis cezasıdır (TCK m. 49/1). Süreli hapis cezaları, somut olayda hükmolunan hapis cezasının süresinden hareketle uzun ve kısa süreli hapis cezası şeklinde ikili bir ayrıma tabi tutulmuştur. Buna göre, hükmedilen bir yıl veya daha az süreli hapis cezası kısa süreli hapis cezasıdır (TCK m. 49/2). Dolayısıyla hükmedilen bir yıldan fazla süreli hapis cezası, uzun süreli hapis cezasıdır. Bu sürelerin belirlenmesinde suç karşılığı kanunda öngörülen soyut ceza miktarı değil, yapılan yargılama sonunda hükmedilen sonuç ceza miktarı esas alınır.

Uzlaşma, Ceza Muhakemesi Kanunu’nun 253. ve 254. maddelerinde düzenlenmektedir. Buna göre a) Soruşturulması ve kovuşturulması şikâyete bağlı suçlar b) Şikâyete bağlı olup olmadığına bakılmaksızın, Türk Ceza Kanunu’nda yer alan; 1. Kasten yaralama (üçüncü fıkra hariç, madde 86; madde 88), 2. Taksirle yaralama (madde 89), 3. Tehdit (madde 106, birinci fıkra), 4. Konut dokunulmazlığının ihlali (madde 116), 5. İş ve çalışma hürriyetinin ihlali (madde 117, birinci fıkra; madde 119, birinci fıkra (c) bendi), 6. Hırsızlık (madde 141), 7. Güveni kötüye kullanma (madde 155), 8. Dolandırıcılık (madde 157), 9. Suç eşyasının satın alınması veya kabul edilmesi (madde 165), 10. Çocuğun kaçırılması ve alıkonulması (madde 234), 11. Ticari sır, bankacılık sırrı veya müşteri sırrı niteliğindeki bilgi veya belgelerin açıklanması (dördüncü fıkra hariç, madde 239), suçlarında, şüpheli ile mağdur veya suçtan zarar gören gerçek veya özel hukuk tüzel kişisinin uzlaştırılması girişiminde bulunulur. Birden fazla kişinin mağduriyetine veya zarar görmesine sebebiyet veren bir suçtan dolayı uzlaştırma yoluna gidilebilmesi için, mağdur veya suçtan zarar görenlerin hepsinin uzlaşmayı kabul etmesi gerekir. Ancak soruşturulması ve kovuşturulması şikâyete bağlı olsa bile, cinsel dokunulmazlığa karşı suçlarda, uzlaştırma yoluna gidilemez. Keza uzlaştırma kapsamına giren bir suçun, bu kapsama girmeyen bir başka suçla birlikte aynı mağdura karşı işlenmiş olması hâlinde de uzlaşma hükümleri uygulanmaz.

Uzlaştırma müzakereleri gizli olarak yürütülür. Uzlaştırmacı, dosya içindeki belgelerin birer örneği kendisine verildikten itibaren en geç otuz gün içinde uzlaştırma işlemlerini sonuçlandırır. Uzlaştırma bürosu bu süreyi her defasında yirmi günü geçmemek üzere en fazla iki kez daha uzatabilir. Uzlaştırma müzakerelerine şüpheli, mağdur, suçtan zarar gören, kanunî temsilci, müdafi ve vekil katılabilir. Şüpheli, mağdur veya suçtan zarar görenin kendisi veya kanunî temsilcisi ya da vekilinin müzakerelere katılmaktan imtina etmesi hâlinde, uzlaşmayı kabul etmemiş sayılır. Uzlaşma müzakereleri sonunda uzlaştırmacı, bir rapor hazırlayarak kendisine verilen belge örnekleriyle birlikte uzlaştırma bürosuna verir. Uzlaşmanın gerçekleşmesi hâlinde, tarafların imzalarını da içeren raporda, ne suretle uzlaşıldığı ayrıntılı olarak açıklanır. Cumhuriyet savcısı, uzlaşmanın, tarafların özgür iradelerine dayandığını ve edimin hukuka uygun olduğunu belirlerse raporu veya belgeyi mühür ve imza altına alarak soruşturma dosyasında muhafaza eder.

Hükmün açıklanmasının geri bırakılması (HAGB) kurumu, CMK’nın 231. maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre sanığa yüklenen suçtan dolayı yapılan yargılama sonunda hükmolunan ceza, iki yıl veya daha az süreli hapis veya adli para cezası ise; mahkemece, hükmün açıklanmasının geri bırakılmasına karar verilebilir. Uzlaşmaya ilişkin hükümler saklıdır. Hükmün açıklanmasının geri bırakılması, kurulan hükmün sanık hakkında bir hukuki sonuç doğurmamasını ifade eder. Hükmün açıklanmasının geri bırakılmasına karar verilebilmesi için; a) Sanığın daha önce kasıtlı bir suçtan mahkûm olmamış bulunması, b) Mahkemece, sanığın kişilik özellikleri ile duruşmadaki tutum ve davranışları göz önünde bulundurularak yeniden suç işlemeyeceği hususunda kanaate varılması, c) Suçun işlenmesiyle mağdurun veya kamunun uğradığı zararın, aynen iade, suçtan önceki hâle getirme veya tazmin suretiyle tamamen giderilmesi, gerekir. Sanığın kabul etmemesi hâlinde, hükmün açıklanmasının geri bırakılmasına karar verilmez.

Hapis cezasının ertelenmesinde, hapis cezasına mahkûmiyetin gereği olan cezanın cezaevinde infazından belli şartlar altında vazgeçilmekte ve bu ceza toplum içinde infaz edilmektedir. Dolayısıyla erteleme yalnızca hapis cezaları bakımından uygulanabilen bir kurumdur. Adli para cezalarının ertelenmesi mümkün değildir. Eğer mahkûmiyet kararında hem hapis hem de adli para cezasına birlikte karar verilmişse, yalnızca hapis cezasının ertelenmesine karar verilebilir. Sonuçta erteleme hapis cezasının bir infaz biçimi olduğu için, adli para cezasının infazıyla her iki ceza da infaz edilmiş olacaktır. Yine kısa süreli hapis cezasından çevrilen seçenek tedbirlerin ve güvenlik tedbirlerinin ertelenmesine de imkân bulunmamaktadır. Ertelemenin birinci koşulu, hükmedilen hapis cezasının belli bir ağırlığı geçmemiş olmasıdır. Gerçekten de Kanun’a göre işlediği suçtan dolayı iki yıl veya daha az süreyle hapis cezasına mahkûm edilen kişinin cezası ertelenebilir. Bu sürenin üst sınırı, fiili işlediği sırada onsekiz yaşını doldurmamış veya altmışbeş yaşını bitirmiş olan kişiler bakımından üç yıldır (TCK m. 51/1). Bu süreler, suçun kanuni tanımında gösterilen soyut ceza miktarına göre değil, yapılan yargılama sonunda hükmedilen sonuç cezaya göre belirlenir.

Ceza infaz kurumunda cezasını çeken, bunun sonucu olarak belli bir ıslah ve terbiye programına tabi tutulan, tutum ve davranışları gözlemlenen mahkûmun, işlediği suçtan dolayı pişmanlık duyması hâlinde mahkûm olduğu cezanın süresi tamamlanmadan ceza infaz kurumunun dışına çıkarılmasına ve cezasının kalan kısmını herhangi bir suç işlememesi ve kendisine yüklenen yükümlülüklere uygun davranması koşuluyla dışarıda geçirmesine imkân tanıyan kuruma koşullu salıverilme denilmektedir. Koşullu salıverilmeden yararlanabilmenin iki koşulu vardır: a) mahkûm olunan hapis cezasının belli bir kısmının infaz kurumunda geçirilmesi, b) kurumdaki infaz süresinin iyi hâlli olarak geçirilmesi. Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanun’un (CvGTİHK ya da İnfaz Kanunu) 107. maddesi infaz kurumunda geçirilmesi gereken süreleri, tek cezaya mahkûmiyet veya birden fazla cezaya mahkûmiyet gibi çeşitli ihtimalleri göz önünde bulundurmak suretiyle düzenlemiştir. Koşullu salıverilmeden yararlanılabilmesi için mahkûm olunan cezanın belli bir kısmının infaz kurumunda çekilmiş olmasının yanı sıra kurumdaki infaz süresinin iyi hâlli olarak geçirilmiş olması da gerekmektedir. İyi hâlin tespitinde hükümlünün cezaevindeki kurallara uymadaki özeni, işlediği suçtan dolayı pişmanlık duyup duymadığı, dışarı çıktığında tekrar suç işleme eğilimi gösterip göstermediği araştırılmaktadır.

TCK m. 52: (1) Adlî para cezası, beş günden az ve kanunda aksine hüküm bulunmayan hâllerde yediyüzotuz günden fazla olmamak üzere belirlenen tam gün sayısının, bir gün karşılığı olarak takdir edilen miktar ile çarpılması suretiyle hesaplanan meblağın hükümlü tarafından Devlet Hazinesine ödenmesinden ibarettir. (2) En az yirmi ve en fazla yüz Türk Lirası olan bir gün karşılığı adlî para cezasının miktarı, kişinin ekonomik ve diğer şahsî hâlleri göz önünde bulundurularak takdir edilir. (3) Kararda, adlî para cezasının belirlenmesinde esas alınan tam gün sayısı ile bir gün karşılığı olarak takdir edilen miktar ayrı ayrı gösterilir. (4) Hâkim, ekonomik ve şahsî hâllerini göz önünde bulundurarak, kişiye adlî para cezasını ödemesi için hükmün kesinleşme tarihinden itibaren bir yıldan fazla olmamak üzere mehil verebileceği gibi, bu cezanın belirli taksitler hâlinde ödenmesine de karar verebilir. Taksit süresi iki yılı geçemez ve taksit miktarı dörtten az olamaz. Kararda, taksitlerden birinin zamanında ödenmemesi hâlinde geri kalan kısmın tamamının tahsil edileceği ve ödenmeyen adlî para cezasının hapse çevrileceği belirtilir.

TCK m. 67 ise dava zamanaşımı süresinin durmasını veya kesilmesini düzenler. Dava zamanaşımının hangi hâllerde duracağı maddenin birinci fıkrasında belirlenmiştir: Soruşturma ve kovuşturma yapılmasının, izin veya karar alınması veya diğer bir mercide çözülmesi gereken bir meselenin sonucuna bağlı bulunduğu hallerde; izin veya kararın alınmasına veya meselenin çözümüne veya kanun gereğince hakkında kaçak olduğu hususunda karar verilmiş olan suç faili hakkında bu karar kaldırılıncaya kadar dava zamanaşımı durur. Dava zamanaşımının hangi hâllerde kesileceği ise maddenin ikinci fıkrasında belirlenmiştir: Bir suçla ilgili olarak; a) şüpheli veya sanıklardan birinin savcı huzurunda ifadesinin alınması veya sorguya çekilmesi, b) şüpheli veya sanıklardan biri hakkında tutuklama kararının verilmesi, c) suçla ilgili olarak iddianame düzenlenmesi, d) sanıklardan bir kısmı hakkında da olsa, mahkûmiyet kararı verilmesi halinde, dava zamanaşımı kesilir. Dava zamanaşımının durması ile kesilmesi arasındaki farkı da belirtmek gerekir. Dava zamanaşımı kesildiğinde, zamanaşımı süresi yeniden işlemeye başlar. Dava zamanaşımını kesen birden fazla nedenin bulunması hâlinde, zamanaşımı süresi son kesme nedeninin gerçekleştiği tarihten itibaren yeniden işlemeye başlar (TCK m. 67/3). Dolayısıyla bir durma sebebi ortaya çıktığında işleyen zamanaşımı durur ve sebep ortadan kalktığında kaldığı yerden işlemeye devam eder. Buna karşılık kesme sebepleri ortaya çıktığında daha önce işlemiş olan süreler yanar ve her kesme sebebinden sonra süre yeni baştan işlemeye başlar. Ancak kesilme sebepleri zamanaşımı sürelerini en fazla yarısına kadar uzatabilir (TCK m. 67/4).