Kusurluluk

Failin, işlediği fiilden dolayı kusurlu addedile­bilmesi için sadece algılama yeteneğine sahip olma­sı yeterli değildir; ayrıca somut olayda davranışları­nı yönlendirme yeteneğine sahip olması şarttır

Failin kasten veya taksirle gerçekleştirdiği haksızlıktan dolayı ceza sorumluluğuna gidilebilmesi için kusurlu ol­ması şarttır. Kusur, ceza sorumluluğunun temelini oluşturmaktadır. Kusur, gerçekleştirdiği haksızlık ne­deni ile “irade oluşumu” temelinde fail hakkında bulunulan kınama yargısıdır.

Kusur yeteneği iki unsurdan oluşmaktadır: Algılama (idrak) yeteneği ve irade yeteneği.

İnsanın fiziki gelişimiyle beraber, toplumda hâkim olan değer yargılarını, davranış normları­nın anlam ve içeriğini idrak edebilme ve davra­nışlarını buna göre yönlendirebilme yeteneği de gelişmektedir. Yaş küçüklüğünün kusurluluk üze­rindeki etkisini düzenleyen TCK’nın 31. madde­sine göre  yaş küçüklüğünün kusurluluk üzerindeki etkisi üç yaş kategorisi ile düzenlenmiştir.

(1) Fiili işlediği sırada oniki yaşını dol­durmamış olan çocukların ceza sorumluluğu yoktur.. (2) Fiili işlediği sırada oniki yaşını doldurmuş olup da onbeş yaşını doldurmamış olanların işlediği fiilin hukukî anlam ve sonuçlarını algılayamaması veya davranışlarını yönlendirme yeteneğinin yete­rince gelişmemiş olması halinde ceza sorumluluğu yoktur.(3) Fiili işlediği sırada onbeş yaşını doldurmuş olup da onsekiz yaşını dol­durmamış olan kişiler hakkında suç, ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasını gerektirdiği takdirde onsekiz yıldan yirmidört yıla; müebbet hapis cezasını gerek­tirdiği takdirde oniki yıldan onbeş yıla kadar hapis cezasına hükmolunur. Diğer cezaların üçte biri in­dirilir ve bu hâlde her fiil için verilecek hapis cezası oniki yıldan fazla olamaz.

İşitme yeteneğine doğuştan sahip olmayan veya küçük yaşta bu yeteneği tamamen yitiren kişinin algılama yeteneği yeterince gelişmez. Bu yönüyle, sağır ve dilsizlik kusur yeteneği üzerinde etkili bir nedendir. 

TCK’nın 33. maddesine göre “(1) Bu kanunun, fiili işlediği sırada oniki ya­şını doldurmamış olan çocuklara ilişkin hükümleri, onbeş yaşını doldurmamış olan sağır ve dilsizler hak­kında; oniki yaşını doldurmuş olup da onbeş yaşını doldurmamış olanlara ilişkin hükümleri, onbeş yaşını doldurmuş olup da onsekiz yaşını doldurmamış olan sağır ve dilsizler hakkında; onbeş yaşını doldurmuş olup da onsekiz yaşını doldurmamış olanlara ilişkin hükümleri, onsekiz yaşını doldurmuş olup da yirmi­bir yaşını doldurmamış olan sağır ve dilsizler hakkın­da da uygulanır.”

Akıl hastalığı, kişinin algılama ve irade yeteneğini etkileyen psikolojik bozuk­luktur. Akıl hastalığının varlığı durumunda, kişi işlemiş bulunduğu fiilin anlam ve sonuçlarını al­gılayamamakta veya işlediği fiille ilgili olarak ira­de yeteneği önemli ölçüde etkilenmektedir. Akıl hastalığının, kişinin kusurunu tamamen ortadan kaldırdığı Kabul edilmiştir.

Kişinin maruz kaldığı akıl hastalığı, işlemiş ol­duğu fiil açısından; a) Algılama yeteneğini ortadan kaldırabilir. b) Davranışlarını yönlendirme yete­neğini ortadan kaldırabilir. c) Davranışlarını yön­lendirme yeteneğini önemli ölçüde azaltabilir. Bu durumda, kişiye ceza verilmez.

TCK’nın 34. maddesine göre “(1) Geçici bir nedenle ya da irade dışı alınan alkol veya uyuşturucu madde etkisiyle, işlediği fiilin huku­ki anlam ve sonuçlarını algılayamayan veya bu fi­ille ilgili olarak davranışlarını yönlendirme yeteneği önemli derecede azalmış olan kişiye ceza verilmez. (2) İradi olarak alınan alkol veya uyuşturucu madde et­kisinde suç işleyen kişi hakkında birinci fıkra hükmü uygulanmaz.”

Anayasaya göre kamu görevlileri görevlerini yerine getirirken amir tarafından verilen emri hukuka aykırı görürlerse bu emri yerine getirmez ve hukuka aykırılığı emri veren amire bildirirler. Fakat amir emrinde ısrar ederse ve emrini yazılı olarak yinelerse emir yeri­ne getirilir. Bu hâlde, emri yerine getiren sorumlu olmaz; sorumluluk emri verene aittir (AY m. 137, f. 1). Emri yerine getiren memur, serbest iradeyle hareket etmediği için kusurlu addedilemez ve ce­zalandırılamaz. Fakat verilen emrin konusu suç teşkil ediyorsa emri yerine getiren kişi, içinde bulunduğu hiyerarşik yapı, emir-komuta zinciri, ast-üst ilişkisine da­yanarak sorumluluktan kurtulamaz. Bu husus TCK’nın 24. maddesinin üçüncü fıkrasında “Ko­nusu suç teşkil eden emir hiçbir surette yerine geti­rilemez. Aksi takdirde yerine getiren ile emri veren sorumlu olur” şeklinde düzenlenmiştir. Konusu suç teşkil eden emrin yerine getirilmesi hâlinde, emri veren azmettiren; yerine getiren ise fail olarak so­rumlu tutulacaktır.

Gerek kendisine gerek başkasına ait bir hakka yönelik olup, bilerek neden olmadığı ve başka suretle korunmak olanağı bulunmayan ağır ve muhakkak bir tehlikeden kurtulmak veya başkasını kurtarmak zorunluluğu ile ve tehlikenin ağırlığı ile konu ve kullanılan vasıta arasında orantı bulunmak koşulu ile işlenen fiillerden dolayı faile ceza veril­mez..Zorunluluk hali, irade yeteneği üzerinde etki­lidir. İrade yeteneği etkilendiği için kişiden başka türlü davranması beklenemez. Dolayısıyla, kişi ku­surlu addedilerek cezalandırılamaz.

Heyecan, korku veya telaş kusurluluğu ancak meşru savunmada etkiler. TCK’nın 27. maddesinin ikinci fıkrasına göre “Meşru savunmada sınırın aşılması mazur görülebilecek bir heyecan, korku veya telaştan ileri gelmiş ise faile ceza verilmez.”

TCK’nın 29. maddesine göre “Haksız bir fiilin meydana getirdiği hiddet veya şiddetli elemin etkisi altında suç işleyen kimseye, ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası yerine onsekiz yıldan yirmidört yıla ve müebbet hapis cezası yerine oniki yıldan onsekiz yıla kadar hapis cezası verilir. Diğer hallerde verilecek ce­zanın dörtte birinden dörtte üçüne kadarı indirilir.”

Cebir ve tehdidin etkisinde kalarak suç teşkil eden bir fiili işleyen kişinin irade yeteneği etkilenir ve kendisinden başka türlü davranması beklene­mez. TCK’nın 28. maddesine göre “Karşı koyama­yacağı veya kurtulamayacağı cebir ve şiddet veya mu­hakkak ve ağır bir korkutma veya tehdit sonucu suç işleyen kimseye ceza verilmez. Bu gibi hallerde cebir ve şiddet, korkutma ve tehdidi kullanan kişi suçun faili sayılır.”

Bu tanımlama Objektif cezalandırılabilme şartlarına bir örnek teşkil etmektedir. Objektif cezalandırılabilme şartları, suçun yapı­sal unsurlarının ve kusurluluğun dışında kalan ve failin cezalandırılabilmesi için aranan diğer şartlar­dır. Objektif cezalandırılabilme şartları gerçekleş­medikçe, suçun yapısal unsurları gerçekleşmiş olsa ve kusurlu addedilse dahi failin cezalandırılabil­mesi mümkün olmayacaktır

TCK’nın 167. maddesinin birinci fıkrasında şahsi cezasızlık sebebi düzenlenmiştir. Bu düzenlemeye göre “Yağma ve nitelikli yağma hariç, bu Bölümde yer alan suçların; a) Haklarında ayrılık kararı verilmemiş eşlerden birinin, b) Üstsoy veya altsoyunun veya bu derecede kayın hısımlarından birinin veya evlat edinen veya evlatlığın, c) Aynı konutta beraber yaşa­yan kardeşlerden birinin, Zararına olarak işlenmesi halinde, ilgili akraba hakkında cezaya hükmolunmaz.” Örneğin A, zengin olan dedesinin evine gizlice girerek kasadaki paraları alır ise, hırsızlık suçunun unsurları gerçekleşmiş olmasına ve kusurlu addedilmesine rağmen cezalandırılamayacaktır.

Kaçınılabilirliğin özü, davranışın somut huku­ka aykırılığının idrak edilebilir olmasıdır. Kaçını­labilir haksızlık yanılgısı içinde hareket eden fail kusurludur; çünkü davranışın somut hukuka ay­kırılığını idrak edebilme yeteneğini kullanmamış, böylece ihlal edilen normdan kaynaklanan yüküm­lülük çağrısını duyamamış ve haklı olan davranışla haksızlık arasında seçim yapma, yani davranışını hukuk düzeninin gereklerine göre belirleyebilme imkânını ortadan kaldırmıştır. 

Kaçınılabilirlik, üç koşulun gerçekleşmesini gerek­li kılmaktadır: Birincisi, fail bakımından davranı­şının hukuka aykırılığını idrak edebilme imkânı bulunmalıdır. İkincisi, failin fiilin icrası sırasında davranışının hukuk düzeni karşısındaki durumunu sorgulamasını, bunun üzerinde düşünmesini ge­rekli kılan somut bir vesile bulunmalıdır. Üçüncüsü ise, davranışının hukuka aykırılığını idrak etmesi için mevcut imkânları kullanması failden beklene­bilir olmalıdır.

98

Akıl hastalığı fii­lin işlendiği sırada var olmalıdır. Örneğin sara has­tası olan bir kişi, sara nöbeti sırasında bir kimseyi yaraladığında kusur yeteneğinin bulunmadığı söy­lenebilir; fakat nöbet geçirmediği bir sırada yarala­dığında bunun kusur yeteneği üzerinde etkisi yok­tur.

Psikolojik kusur kavramı, 20. yüzyılın başlarına kadar hâkim olan klasik ceza hukuku sisteminde ortaya çıkmıştır. Bu kavram  suçun yapısal unsuru olarak ele alan; kast ve taksiri ise birer kusurluluk şekli olarak gö­rür. Klasik ceza hukuku sisteminde haksızlık ile kusur, suçun iç ve dış yapısını oluştur­maktadır. Kusursuz bir haksızlıktan söz edilemez. Haksızlığa ilişkin objektif nitelikteki unsurlar ve hukuka aykırılık suçun dış yapısına ait iken; sub­jektif nitelikteki unsurların oluşturduğu suçun iç yapısı ise “kusur” olarak isimlendirilmektedir.  Failin iradesi nedensel­lik sürecini harekete geçirmekle beraber; iradenin içeriği, bir başka ifade ile failin bunu isteyip iste­mediği veya öngörüp öngörmediği önemli değildir.

Yirminci yüzyılın başlarından itibaren etkili olan normatif kusur kavramına göre, haksızlık sadece objektif unsurlarla belirlenemez. Haksızlığın bir de subjektif yönü bu­lunup, buna ilişkin unsurlar (kast-taksir) tipiklik kapsamında yer alırlar. Subjektif unsur olmaksızın münhasıran dış dünyada gerçekleşen olayın tipikli­ğinden söz edilemez.

Failin, kendi ahlaki değerleri, dini inancı, siyasi görüşleri, kısacası kendi kişisel değer yaklaşımına ve vicdanına göre davranışının haklı olduğu yö­nündeki subjektif değerlendirmesinin haksızlık bi­linci bakımından bir önemi yoktur. Burada, failin, davranışı yanlış veya doğru değerlendirmesi sorunu değil; ihlal edilen normun failin somut davranışını nasıl değerlendirdiği ve failin bu değerlendirmeyi aklen idrak edip etmediği, yani failin normun ob­jektif değer içeriğini zihnen kavrayıp kavramadığı meselesi söz konusudur.

TCK’nın 34. maddesinin birinci fıkrasına göre, iradesi dışında kullandığı alkol veya uyuşturucu maddenin etkisiyle algılama yeteneği tamamen ortadan kalkan veya davranışlarını yön­lendirme yeteneği önemli ölçüde azalan kişi, ku­surlu addedilemeyecek ve cezalandırılamayacaktır.  Ancak örnek verilen olaydaki bağımlı, belli bir suçu işlemek hususunda cesaret kazanmak için ya da herhangi bir suçu işlemeyi kastetmediği hâlde iradi olarak alkol veya uyuştu­rucu madde kullanmış olabilir. Bu iki ihtimalde, ihtiyari sarhoşluk söz konusudur. TCK’nın 34. maddesinin ikinci fıkrasına göre, bu durumda ki­şiyi işlemiş olduğu suçtan dolayı sorumlu tutmak gerekir. İsteyerek sarhoşluk hâli, kişinin kasten veya taksirle hareket etmesine engel değildir. Kusur ye­teneğinin kasten veya taksirle ortadan kaldırılma­sıyla, kusur yeteneğinin kalktığı sırada kasten veya taksirle suç işlenmesi birbirinden farklı hususlardır.