ÇEVRE SORUNLARI VE POLİTİKALARI

Çevre hukukunun amacı; insan faaliyetleri ile çevrenin bozulmasını önlemek, bozulan çevrenin eski haline getirilmesini sağlamak ve çevrenin geliştirilmesi için insan faaliyetlerini sınırlamak ya da engellemektir.

Çevre hukukunun temel nitelikleri şu şekilde sıralanabilir:
• Devingenlik
• Disiplinler arası olma
• Karma hukuk dalı olma
• Geniş kapsamlılık
• Sınırlayıcılık

Devingenlik:  Çevre hukukunun en önemli niteliği esnek ve devingen olma özelliğidir. Bilimsel gelişmeler, toplumsal değişim ve gereksinimler doğrultusunda, çevre ve insan ilişkilerini düzenleme iddiası taşıyan çevre hukukunda, hem bu değişimlerin çözümlenmesi hem de hukuk düzenine uyarlanması söz konusudur. Bu niteliği
gereği, çevre hukukunun yeni gelişmelere ve değişimlere açık, esnek bir yapıda
olması gerekir.

Fransız Hukukçu Karel Vasak, tarihsel evrimine göre insan haklarını üç kuşak haklar olarak sınıflandırmıştır:
• Birinci Kuşak Haklar: Temel özgürlükler, kişi hakları ve siyasal haklar.
• İkinci Kuşak Haklar: Ekonomik, sosyal ve kültürel haklar.
• Üçüncü Kuşak Haklar: Dayanışma haklarıdır.

İkinci Kuşak İnsan Hakları:
Sanayi Devrimi sürecinde bir sınıf olarak ortaya çıkan işçi sınıfının sınıflar arasındaki eşitsizliğe yönelik tepkisi ve sınıflar arası mücadele sonucu kazanılmış toplumsal ve ekonomik nitelikli haklar ikinci kuşak hakları oluşturmaktadır. Siyasal haklar, mülkiyet bağından koparılarak “genel ve eşit oy” ilkesiyle varlıklı sınıflar dışında kalan toplumsal kesimlerce de kullanılabilir duruma getirilmiştir.

Çevre hakkının tarafları ya da sahipleri ise bu haktan yararlanacak olanları ve
bu hak nedeni ile üzerine sorumluluk yüklenecek aktörleri kapsamaktadır:
• Bireyler
• Kamusal ve özel kuruluşlar ile topluluklar
• Devletler ve halklar
• Gelecek kuşaklar.

Çevrenin korunması ve çevre kirliliği ile ilgili olarak, uluslararası gelişmeler yanında Birleşmiş Milletler örgütü içinde de 1971 yılında bazı çalışmalar yapılmaya başlamıştır.1973 yılında bu çalışmalar “Çevre İçin Birleşmiş Milletler Programı”nı oluşturmuştur. Günümüzde de bu çalışmalar kısa adı UNEP olan bu kuruluş tarafından yürütülmektedir.

1972’de İsveç’in Stockholm kentinde düzenlenen Birleşmiş Milletler Çevre ve İnsan Konferansı’nın sonunda, çevre sorunları ve çevrenin korunması konusunda çok önemli bir bildiri yayınlanmıştır.

Hukuk ya da çevre hukuku, çevre sorunlarının çözümünde öncelikle koruyucu ve dolaylı bir çözüm aracıdır. Çevre sorunlarının köklü çözümünde, çevre hukukunu da içinde barındıran ve şekillendiren kapsamlı bir çevre politikası gereklidir. Hukuk kuralları ise ancak böyle bir politika uyarınca, belirlenmiş esaslara, hedeflere ya da amaçlara göre işlev kazanır. Bu esaslar:

Çevre hukukunun temel nitelikleri şu şekilde sıralanabilir:

Çevre; hava, su ve toprak ile birlikte, insanı ve insanın etkileşim ve ilişki içinde bulunduğu doğal ve fiziksel çevreyi kapsamaktadır. Bir başka deyişle, toprağın üstündeki ve altındaki her şey çevre olarak tanımladığımız ortamı ifade etmektedir. Bu durumda, konusu çevre ve insan olan çevre hukuku da, bütün canlı ve cansız ögelerin arasındaki ilişkileri tanımlamaya çalışır. Bu özellik, çevre hukukunu diğer hukuk dallarından daha geniş kapsamlı kılan temel bir özelliktir.

Fransız Hukukçu Karel Vasak, tarihsel evrimine göre insan haklarını üç kuşak haklar olarak sınıflandırmıştır:

1982 Anayasasının, “Sağlık Hizmetleri ve Çevrenin Korunması” başlığı ile 56.
maddesinde düzenlenen Çevre Hakkı, “Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler”
bölümünde yer almıştır. 56. madde; “Herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek Devletin ve vatandaşların ödevidir.” hükmünü getirmiştir. Bu hükümle, 1982 Anayasası, çevre hakkını oldukça geniş bir biçimde tanıyan anayasalar arasında yer
almıştır.

Sanayi Devrimi sürecinde bir sınıf olarak ortaya çıkan işçi sınıfının sınıflar arasındaki eşitsizliğe yönelik tepkisi ve sınıflar arası mücadele sonucu kazanılmış toplumsal ve ekonomik nitelikli haklar ikinci kuşak hakları oluşturmaktadır. Siyasal haklar, mülkiyet bağından koparılarak “genel ve eşit oy” ilkesiyle varlıklı sınıflar dışında kalan toplumsal kesimlerce de kullanılabilir duruma getirilmiştir.

Orman ve Şehircilik Bakanlığının kurulması, ardından 4 Temmuz 2011 tarihli mükerrer Resmi Gazete’de yayımlanan 644 ve 645 sayılı KHK’ler ile Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ile Orman ve Su İşleri Bakanlığı şeklinde iki ayrı bakanlığa bölünmesiyle başlayan yeni bir süreç ile ülkemizdeki “çevre yönetim” düzeni hemen hemen tümüyle değiştirilmiştir. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ile Orman ve Su İşleri Bakanlığı çevre tüzesinden hali hazırda sorumlu kurumlar olarak belirlenmiştir.

Fransız Hukukçu Karel Vasak, tarihsel evrimine göre insan haklarını üç kuşak hak olarak sınıflandırılmıştır:

Uluslararası alanda, çevre hakkının dile getirildiği ilk toplantı Birleşmiş Milletler Çevre ve İnsan Konferansı (Stockholm 1972) olmuştur. Konferansın, çevre sorunlarına yönelik politika arayışlarında bir milat olduğu bilinen bir durumdur. Çevre hakkı açısından önemi ise, ilk madde olarak “İnsan, onurlu ve iyi bir yaşam sürmeye olanak veren nitelikli bir çevrede, özgürlük, eşitlik ve yeterli yaşam koşulları temel hakkına sahiptir.” ilkesinin yer aldığı bildirinin kabul edilmesinden ileri gelmektedir.

Çevre hakkının konusu, çevrenin korunması ve geliştirilmesidir. Bu açıdan, çevre hukuku ve hakkının konusu, çevre kavramının tanımı ile açıklığa kavuşturulmuştur. Buradan hareketle, çevre hakkının konusu olarak aşağıdaki ögeler sıralanabilir:

1982 Anayasasının çevre hakkına yönelik düzenlemesinin ardından, 9 Ağustos 1983 tarihinde 2872 sayılı Çevre Yasası yürürlüğe girmiştir. Yasa’nın amacı, 26.4.2006 tarihinde 5491 sayılı kanunla getirilen değişiklikle: “Bu kanunun amacı, bütün canlıların ortak varlığı olan çevrenin, sürdürülebilir çevre ve sürdürülebilir kalkınma ilkeleri doğrultusunda korunmasını sağlamaktır: • Bütün vatandaşların ortak varlığı olan çevrenin korunması, iyileştirilmesi • Kırsal ve kentsel alanda arazinin ve doğal kaynakların en uygun şekilde kullanılması ve korunması • Su toprak ve hava kirlenmesinin önlenmesi • Ülkenin bitki ve hayvan varlığı ile doğal ve tarihsel zenginliklerinin korunarak, bugünkü ve gelecek kuşakların sağlık, uygarlık ve yaşam düzeyinin geliştirilmesi ve güvence altına alınması için yapılacak düzenlemeleri ve alınacak önlemleri ekonomik ve sosyal kalkınma hedefleriyle uyumlu olarak belirli hukukî ve teknik esaslara göre düzenlemek olarak belirlenmiştir. “ şeklinde ifade edilmiştir. Bu maddede çevrenin “bütün vatandaşların ortak varlığı” olarak tanımlanması Anayasa’nın çevre hakkının herkesin hakkı olduğuna ilişkin ilkesidir. Ancak “herkes” yerine “vatandaş” kavramı yer almaktadır. Bu durumda Türkiye’de açılacak idarî davalarda, yasal çerçeve açısından dava hakkının Türk vatandaşlarına tanınabileceği sonucu çıkmaktadır. Yasa’da çevrenin korunmasından yararlanacak özneler olarak “bugünkü ve gelecek kuşaklar”ın belirlenmiş olması ise, çevre hakkının “kuşaklar arası” niteliğine uygun düşmektedir.

Çevre hakkı kavramının uluslararası alanda ve ulusal düzeyde gelişimi, çevrenin korunması alanında yarattığı etki, çevre hukuku bilimini de olumlu etkilemektedir. Çevre koruma alanında hukuksal ilkelerin oluşturulması, doğal varlıkların, bilim ve teknik bilgi yanında, politika ve karar süreçleri ile korunması, çevre hukukunu başat bir alan haline getirmiştir. Ancak, insan ve doğa öncelikli politika olmaksızın, planlı ve demokratik kalkınma için temel değerler oluşturulmaksızın ve çevre politikası tanımlı bir hal almaksızın, çevre hukukunun da etki alanı sınırlı kalacaktır.