ÇEVRE SORUNLARI VE POLİTİKALARI

1983 yılında ise Birleşmiş Milletler tarafından oluşturulan Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu, 1970’li yılların sonundan itibaren sıkça sözü edilen “sürdürülebilir kalkınma” kavramını resmi olarak ilk kez 1987 yılında yayınlanan ve Brundtland Raporu olarak da bilinen Ortak Geleceğimiz adlı raporda uluslararası düzlemde tartışmaya açmıştır.

Söz konusu rapor, ilk bakışta içerdiği bütün iyi niyete karşın, gündeme taşıdığı sürdürülebilir kalkınma kavramı ve uygulamaya yönelik taşıdığı belirsizlikler nedeniyle, gelişmiş Kuzey ülkelerinde ve geri kalmış Güney ülkelerinde tamamıyla farklı sonuçlar doğurmuştur. Raporda özetle, çevre sorunları konusunda yaşananların küresel düzeydeki gelişmelerin bir sonucu olduğundan söz edilmekte, çevresel sorunların değişik ekonomik sistemleri de göz önüne alarak ve uluslararası işbirliği ile çözülebileceği vurgulanmaktadır. Ayrıca raporda, geleceğe yönelik çevre eylem planları üzerinde de durulmaktadır ki, bu yaklaşım 1990’lar ve 2000’li ilk on yıldaki birçok küresel çevre sorununda oluşturulmaya çalışılan uluslararası işbirliğinin temeli olarak görülebilir.

Özelikle sınır ötesi çevre sorunları, sınır aşan suların kirliliği ve uluslararası suların korunması gereği, küresel iklim değişikliği, ozon tabakasının incelmesi, enerji ve çevresel güvenlik ve çevre korumanın uluslararası rekabete etkileri ilk akla gelen uluslararası çevre politika konuları olarak görülebilir.

Sanayicilerin ve sermaye çevrelerinin oluşturduğu Roma Kulubü isimli uluslararası kuruluş, 1972 yılında “ Büyümenin Sınırları” adı altında bir rapor hazırlatarak, çevre sorunlarına değişik bir boyutta değinmiş ve kalkınma-çevre ikilemi üzerinde durarak, sanayi ve iş çevrelerine uyarılarda bulunmuştur. Çevre ve ekonomi arasındaki ilişkinin ilk kez masaya yatırıldığı bu belgede, bugün uluslararası politikada geniş kabul gören “sürdürülebilir kalkınma ve büyüme” kavramlarının temeli sayılabilecek görüşler ortaya atılmıştır. Sonrasında, Arjantin kökenli Bariloche Vakfı tarafından yayınlanan “Yoksulluğun Sınırları” isimli çalışmada ise, Roma Kulübü’nün raporuna çok ciddi eleştiriler getirilirken, sınırlanması gerekenin büyüme değil, ülkelerin ölçüsüz ve eşitsiz tüketim alışkanlıkları olduğu savı ileri sürülmüştür.

Birleşmiş Milletler, 1972 Stockholm Konferansı’ndan önce de bazı uzmanlık kuruluşları kanalıyla çevre sorunları ile doğrudan ya da dolaylı ilgilenmeye başlamıştır. BM’ye bağlı bu uzmanlık kuruluşları: - UNESCO (BM Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü) - FAO (BM Gıda ve Tarım Örgütü) - WHO (BM Dünya Sağlık Örgütü) 1972 Stockholm Konferansı sonrasında ise doğrudan çevre işleri ile ilgili ve uluslararası çevre yönetiminden sorumlu kurum olarak, Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) kurulmuştur. 1972 sonrası oluşturulan kurumlar ise aşağıdadır: - UNEP (BM Çevre Programı) - UNDP (BM Kalkınma Programı) • Bölgesel Örgütlenmeler - Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD) - Avrupa Birliği (AB) - Avrupa Konseyi- Asya Pasifik Ekonomik İşbirliği Örgütü (APEC)

Birleşmiş Milletler (BM) Sürdürülebilir Kalkınma Konferansı (BMSKK, Rio+20) 13–22 Haziran 2012 tarihlerinde Brezilya Hükümeti’nin ev sahipliğinde Rio de Janeiro kentinde toplanmıştır. Söz konusu konferansın dört ana aksı ise şu şekilde belirlenmiştir: • Taahhütlerin gözden geçirilmesi, • Ortaya çıkan yeni sorunlar, • Yoksullukla mücadele ve sürdürülebilir kalkınma bağlamında “Yeşil Ekonomi”, • Sürdürülebilir kalkınma için kurumsal çerçeve.

T.C. Anayasası’nın 90. Maddesi’ne göre “Usulüne göre yürürlüğe konulmuş milletlerarası anlaşmalar kanun hükmündedir. Bunlar hakkında Anayasaya aykırılık iddiası ile Anayasa Mahkemesi’ne başvurulamaz. (Ek cümle: 7.05.2004- 5170/7). Usulüne göre yürürlüğe konulmuş temel hak ve özgürlüklere ilişkin milletlerarası anlaşmalarla kanunların aynı konuda farklı hükümler içermesi nedeniyle çıkabilecek uyuşmazlıklarda milletlerarası anlaşma hükümleri esas alınır.

Avrupa Birliği’nin çevre sorunları ile ilgilenmesinin ve ortak bir çevre politikası oluşturmasının başlangıcı olarak ilk programın yayımlandığı 1973 yılı gösterilebilir. 1973-1976 yıllarını kapsayan üç yıllık ilk çevre eylem planı sonrasında, bugüne değin kabul edilen çevre eylem programları şunlardır: - Birinci Çevre Eylem Programı (1973-1976) - İkinci Çevre Eylem Programı (1977-1981) - Üçüncü Çevre Eylem Programı (1982-1986) - Dördüncü Çevre Eylem Programı (1987-1992) - Beşinci Çevre Eylem Programı (1993-2000) - Altıncı Çevre Eylem Programı (2001-2010)

Maastricht Antlaşması’nın Kasım 1993’de yürürlüğe girmesiyle, “Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu”, “Avrupa Ekonomik Topluluğu” ile “Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu” Avrupa Birliği adını aldığından, 1993 yılından önceki gelişmeler için genel olarak “Avrupa Birliği” yerine “Avrupa Topluluğu” deyişi kullanılmaktadır.

Birleşmiş Milletler, 1972 Stockholm Konferansı’ndan önce bazı uzmanlık kuruluşları kanalıyla çevre sorunları ile doğrudan ya da dolaylı olarak ilgilenmeye başlamıştır. BM’ye bağlı bu uzmanlık kuruluşları, UNESCO, FAO ve WHO’dur. Stockholm Konferansı sonrasında ise doğrudan çevre işleri ile ilgili ve uluslararası çevre yönetiminden sorumlu kurum olarak UNEP kurulmuştur. 1972 sonrası UNDP ve Avrupa Konseyi gibi kuruluşlar oluşturulmaya devam edilmiştir. UNICEF uluslararası çevre politikalarını belirleyen kuruluşlardan değildir.

Çevre politikası alanında, dönüm noktası olarak görülebilecek toplantılar ve konferanslar tarih sırasına göre aşağıda belirtilmiştir.
Birleşmiş Milletler (BM) Çevre ve İnsan Konferansı (İsveç, Stockholm - 1972) Çevre alanındaki ilk uluslararası konferanstır ve uluslararası politikaları oluşturmak ve doğal yaşam temellerini dünya çapında korumak amacıyla çok taraşı görüşmelerin başlamasına öncülük etmiştir.
Birleşmiş Milletler (BM) Çevre ve Kalkınma Konferansı (Brezilya, Rio de Janeiro - 1992) İlk konferansın ilkelerini izlemek ve yirmi yıllık birikimi değerlendirmek üzere toplanmıştır. Çok geniş katılıma sahne olan konferans, Dünya Zirvesi - Earth Summit- olarak da anılmaktadır. Birleşmiş Milletler (BM) Sürdürülebilir Kalkınma Konferansı (Güney Afrika Cumhuriyeti - Johannesburg - 2002) Stockholm Konferansı’nda dile getirilen, çevreye yönelik kaygıların 30 yıllık bilançosunu çıkarmak, olanak ve kısıtları tartışmak, çevre ve kalkınma ilişkilerini irdelemek üzere toplanmıştır.

Sanayicilerin ve sermaye çevrelerinin oluşturduğu Roma Kulübü isimli uluslararası kuruluş, 1972 yılında “ Büyümenin Sınırları” adı altında bir rapor hazırlatarak, çevre sorunlarına değişik bir boyutta değinmiş ve kalkınma-çevre ikilemi üzerinde durarak, sanayi ve iş çevrelerine uyarılarda bulunmuştur.

Türkiye özellikle 1970’li yıllardan sonra, çevre alanında gerek uluslararası konferans ve toplantılara daha sık katılımı ile gerekse de uluslararası hukuk çerçevesinde taraf olduğu anlaşma ve sözleşmelerle çevre koruma çalışmaları içinde yer almaya başlamıştır.

Kurucu antlaşmalardan biri olan Roma Antlaşması’nda bu yönde bir zorunluluk olmamasına karşın, 1973 yılından başlayarak, ilerideki yıllar için bir yol haritası olacak biçimde çevre eylem programları hazırlanmıştır. Bundan önce de bazı çevre sorunları için yasal düzenlemelere gidilse de, Birliğin çevre sorunları ile ilgilenmesinin ve ortak bir çevre politikası oluşturmasının başlangıcı olarak ilk programın yayımlandığı 1973 yılını göstermek yanlış olmayacaktır.

Özellikle 20. yüzyılın ikinci yarısında baş döndürücü bir hıza ulaşan teknolojik gelişmelerin beraberinde getirdiği çevresel değerlerin tahribi ve kaynakların azalması, 1960’lı yıllardan itibaren hız kazanmıştır. 1970’li yıllarda yükselmeye başlayan toplumsal muhalefet hareketleri, sistem karşıtı eylem ve
etkinlikler, 1980’li yıllardan başlayarak ulusal ve uluslararası boyutta geniş bir tabana yayılmıştır. 1972’de 113 ülkenin katılımı ile yapılan Birleşmiş Milletler Stockholm Çevre ve insan Konferansı, insanlığın geleceğini tehdit edici boyutlara varan çevresel sorunlara çözüm aramak amacıyla uluslararası düzeyde atılan ilk adım olmuştur.

1970’li yıllara kadar uluslararası ortamda, ülkelerin gündemini genel olarak belirleyen unsurlar ekonomi, serbest ticaret ve askeri güvenlik konuları olmuştur. Dünya genelinde yaşanan gelişim ve değişimler, çevre sorunlarını ortaya çıkarmış, bu sorunlar niteliği itibarıyla uluslararası boyut kazanmış ve uluslararası politikanın konusu olmuştur. Özelikle sınır ötesi çevre sorunları, sınır aşan suların kirliliği ve uluslararası suların korunması gereği, küresel iklim değişikliği, ozon tabakasının incelmesi, enerji ve çevresel güvenlik ve çevre korumanın uluslararası rekabete etkileri ilk akla gelen uluslararası çevre politika konuları olarak görülebilir. Ancak soruda verilen ulaşım uluslararası boyutta bir sorun değil, her ülkenin kendi sınırları içerisinde çözeceği ve kendi kalkınmasını ilgilendiren ulusal bir sorundur.

B şıkkı Ticaret Kuramı ile ilgili bir ifadedir. C şıkkı çevreyi dışlamayan kalkınmanın, D şıkkı sürdürülebilir kalkınmanın ve E şıkkı çerçeve sözleşmesinin açıklamalarıdır.

Uygulama Planı yoksullukla mücadele, sürdürülebilir olmayan tüketim ve üretim kalıplarının değiştirilmesi, ekonomik ve sosyal kalkınmanın doğal kaynak temelinin korunması ve yönetilmesi ve sağlık konularını kapsamaktadır. Planda öngörülen hedeşerin bazıları aşağıda sıralanmıştır:
Dünyada günlük geliri 1 ABD dolarından daha az olan ve açlık çeken insan sayısının 2015 yılına kadar yarı yarıya azaltılması; temiz içme suyundan mahrum insan sayısının da aynı tarihe kadar yarı yarıya azaltılması
Kız-erkek bütün çocukların her yerde ilkokul eğitimini tamamlamalarının sağlanması, sürdürülebilir nitelikteki üretim ve tüketim kalıplarının yerleştirilmesine yönelik politika ve önlemlerin benimsenip yaşama geçirilmesi
Daha temiz üretime ve eko-verimliliğe yönelik yatırımların bütün ülkelerde artırılması. Bütün ülkelerde, daha temiz ve ekolojik açıdan verimli üretim biçimlerine yönelik yatırımlar ve teşvikler sağlanması
ileri, daha etkin ve maliyet açısından kabul edilebilir teknolojilerin geliştirilmesi; fosil yakıt, hidrolik ve yenilenebilir enerji teknolojilerinin devreye sokulması yoluyla enerjinin çeşitlendirilmesi
Temiz içme suyu ve sağlıklı çevre koşullarından yoksun insan oranının 2015 yılına kadar yarı yarıya azaltılması
Biyolojik çeşitliliğin yok olma hızında önemli bir azalma sağlanması.

Türkiye, Avrupa Birliği ile değişik evrelere ve biçimlere yayılan ortaklık çabalarını, 1987 yılında tam üyelik başvurusu ile yeni bir aşamaya taşımıştır. Bu arada, 1995 yılında Türkiye’nin “Gümrük Birliği “anlaşmasını imzalaması ile mali işbirliği protokolünde öncelikli alanlar arasında çevre başlığının ortaya çıktığı görülmektedir.

1970’li yılların sonundan itibaren sıkça sözü edilen “sürdürülebilir kalkınma” kavramı resmi olarak ilk kez 1987 yılında yayınlanan ve Brundtland Raporu olarak da bilinen Ortak Geleceğimiz adlı raporda uluslararası düzlemde tartışmaya açılmıştır.