Çevre Sağlığı ve Koruma ile İlgili Temel Kavramlar

Ekolojik denge, canlıların varlıklarını ve gelişim-lerini doğal yapılarına uygun bir şekilde sürdü-rebilmeleri için gerekli olan şartların bütünüdür.

Sürdürülebilirlik, çevre değerlerinin ve doğal kaynakların savurganlığa yol açmayacak biçimde akılcı yöntemlerle, bugünkü ve gelecek kuşakların hak ve yararları da göz önünde bulundurularak kullanılması ilkesinden özveride bulunmaksızın ekonomik gelişmenin sağlanmasını amaçlayan çevreci dünya görüşüdür.

Çevre koruma, çevresel değerlerin ve ekolojik dengenin tahribini, bozulmasını ve yok olmasını önlemeye, mevcut bozulmaları gidermeye, çevreyi iyileştirmeye ve geliştirmeye yönelik çalışmaların bütünü olarak adlandırılmaktadır.

Çevre ko­ruma hareketleri, diğer gezegenlerden farklı olan dünyamızı, akarsularımızı, denizlerimizi, havamızı, bitkilerimizi, topraklarımızı ve doğal yaşamı aşırı tahribattan koruma için örgütler, kanunlar, araştır­malar, eylemler olarak gerçekleştirilmektedir.

Stockholm Bildirgesi’nin 1. Maddesi; “İnsan kendisine onurlu ve iyi bir yaşam sürmeye olanak veren nitelikli bir çevrede, özgürlük, eşitlik ve tatmin edici yaşam koşulları temel hakkına sahiptir.” demektedir. Bildirgede yer alan bu madde ile uluslararası ölçekte ilk kez “çevre hakkı” tanınarak insan hakları alanına yeni bir toplum-sal hak katmıştır.

Çevre sağlığı çalışmalarında oluşacak etkilerin merkezinde yer alan çevre kavramı üç bileşene ay­rılmaktadır. Bunlar:

• Fiziksel çevre: Su, toprak, hava, cansız var­lıklar ve enerji türlerinden (ısı, ışık, ses, rad­yasyon, vibrasyon vb.) oluşan çevre unsuru fiziksel çevre olarak adlandırılır.
• Biyolojik çevre: Tek hücrelilerden omur­galılara dek uzanan canlılar âlemi biyolojik çevre olarak adlandırılır.
• Sosyal çevre: Aileden devlete dek uzanan, insan etkinlikleri sonucu oluşan her şey sos­yal çevre olarak adlandırılır.

Mikroorganizmalar: Mikroorganizmalar yaşadığımız çevrenin her yerinde bulunan mikroskobik canlılardır. Bu canlılar yaşam alanlarımızın hatta vücudumuzun her yerindedirler fakat hepsi insan sağlığı için olumsuz etkiye sahip değildir. Bazı mikroorganiz­malar ise patojen etkilerinden dolayı çevre sağlığı için tehlikeli etkilere sahiptir. Örneğin, bazı patojen mikroorganizmalar tifo, kolera, tüberküloz, çocuk felci, kızıl, AİDS gibi hastalıklara sebebiyet vermektedir.

Bitkiler ve Hayvanlar: Bitkiler ve hay­vanlar canlılık için önemli iki unsurdur. Bitkiler ekolojik süreç içerisinde insan ve hayvanların temel besin kaynaklarını oluşturmaktadır. Bunun sebebi bitkilerin güneş enerjisini, suyu ve topraktaki besin elementlerini kullanarak kendi besin mad­desini oluşturmasıdır. Bu yüzden çevre sağ­lığının korunması için bitkilerin ve hayvan­ların oluşturacağı etkilerin belirlenmesi ve önlenmesi gerekmektedir. Hayvanlar insan sağlığı açısından önemlidirler. Zoonoz adı verilen insan ve hayvanların ortak hasta­lıkları vardır. Bu hastalıklar insanlara doğ­rudan hayvanların eti ve derisiyle temasla, etinin yenmesi ya da sütünün içilmesiyle bulaşabilmektedir. Brusella, kuduz, şarbon gibi hastalıklar zoonoz hastalıklardır.

Su kirliliğine neden olan faktörler kısaca şöyledir:

• Zirai ilaçların, kimyasal gübrelerin, tarım ve mera alanlarındaki bitkisel ve hayvan­sal atıkların su kaynaklarına karışması,
• Yerleşim alanlarından kaynaklanan çöp­lerin ve kanalizasyon atıklarının yüzeysel ve yeraltı suyu kaynaklarına karışması,

• Endüstri kaynaklı petrol ürünlerinin, deterjanların, pestisitlerin, insektisitle­rin, amonyak tuzlarının, boyar madde­lerin, yağların, zehirli elementlerin su kaynaklarına karışması ile su kirlilikleri meydana gelmektedir

Küresel ısınma, insan faaliyetleri sonucu atmosferde bulunan sera gazı miktarlarının aşırı yükselmesiyle, atmosferin yeryüzüne yakın kısımlarının ve yerküre sıcaklığının artmasıdır.

Artan nüfus ve en­düstriyel faaliyetle birlikte gürültü miktarı artmaktadır. Gürültü kirliliğinin geçici veya sürekli işitme bozuklukları, kan basıncının artması, dolaşım bozuklukları, solunumda hızlanma, kalp atışlarında yavaşlama, dav­ranış bozuklukları, aşırı sinirlilik ve stres, iş veriminin düşmesi, konsantrasyon bozuk­luğu, hareketlerin yavaşlaması gibi insan sağlığı üzerinde olumsuz etkileri vardır. Bu yüzden gürültü kirliliklerinin önlenmesi veya azaltılması çevre sağlığı açısından bü­yük önem taşımaktadır

Sosyal çevre, çevre sağlığını doğrudan veya dolaylı olarak etkileyen kültürel ve ekonomik nedenleri, aile yapısı ve toplumsal koşul­ları kapsamaktadır.

Kültürel Faktörler: Kültürel değerler top­lumun aile yapısını, örf âdeti, geleneğini, göreneğini, folklorunu, yaşam tarzını ve buna benzer etmenleri içine almaktadır. İnsanların yaşam şartları kültürel değerlere göre şekillendiğinden insanların sağlıkları ve çevre sağlığı da bu etmenlerden etkilenmek­tedir. Birey ve toplum sağlığı üzerinde etkisi önemli olan hızlı nüfus artışı, aile özellikleri, boşanmalar, akraba evlilikleri, kadının aile­deki statüsü çevre sağlığında da etkilidir.

Ekonomi ve Eğitim: Sağlıklı bir toplum ve sağlıklı bir çevre oluşturulabilmesi için insan­ların ekonomik durumları ve eğitim durum­ları oldukça önemlidir. İnsanların sağlıklı ve yeterli besin tüketimi, sağlıklı çevrede yaşam hakkı ve gerektiğinde sağlık hizmeti almasın­da ekonomik durumunun belirli düzeylerde olması gerekmektedir. Bunun yanında yeterli eğitim düzeyine sahip olan insanlar oluşabile­cek çevre sağlığı sorunlarına karşı daha bilinç­li hareket ederek çevre sağlığının korunması­na katkı sağlayabilmektedir.

1971 yılında Richard Falk’un yayımladığı “Tehlikedeki Gezegen (This Endangered Planet)” eseriyse çevre ve güvenlik arasındaki ilişkiyi resmen tanımlamıştır. Richard Falk bu eserinde kaynak kıt­lığı ve şiddet arasındaki ilişkiye değinerek kaynak­ları ellerinde bulunduranların kaynakları olmayan­lara karşı kendilerini savunduğunu ifade etmiştir. Bunun yanında Richard Falk iklim değişikliği ve güvenlik arasındaki ilişkinin belirlenmesi çalışma­larının temelini oluşturmuştur.

OHSAS 18001, iş sağlığı ve güvenliğinin işletmelerde uygulanmasının sağlanması ve sürekli iyileştirme yaklaşımıyla sistemin korunabilmesi için farklı bir standart olarak ortaya çıkmıştır. İşletmelerdeki insan kaynakları kalite etkinliğinin ve sürekliliğinin sağlanması açısından önemini göstermektedir.

1987 yılında Birleşmiş Milletler ve Çevre Komisyonu tarafından yayımlanan Brundtland Raporu’nda çevresel sorunlar ve kalkınma ifadesinin ilişkisine değinilmiştir. Ayrıca rapor içerisinde çevresel prob­lemlerin, askeri ve siyasi problemlerin nedeni ol­duğuna değinilerek çevresel güvenlik terimi ilk kez açıkça kullanılmıştır. Bu süreç sonrasında çevresel güvenlik kavramı NATO’nun uluslararası güvenlik stratejileri arasına girerek büyük bir ivme kazan­mıştır.

Entegre yöne­tim sistemlerinin avantajları ise şu şekildedir:

• Bütün yönetim sistemlerinin sertifikasyonu bir seferde gerçekleştirilir.

• Bütünleşik yapıya sahip olmasıyla asıl sorun ve konuya odaklanmanın sağlanmasıyla iş tekrarının oluşmasını önler.

• Yönetim sistemlerinin en sade hâle gelmiş formu olduğundan gereksiz kaynak kullanı­mını önler.

• Maliyetlerdeki azalma ile kâr artışına katkı­da bulunur.

• Daha az denetimden geçtiği için oluşacak zaman kayıplarını önler ve işlerin aksama­masını sağlar.

• Kurumsal sinerjinin artışına katkı sağlar.

• Tek bir dokümantasyon sistemiyle daha et­kin bir planlama sağlar.

Sürekli iyileştirmeyle ticari kalıcılık ve üs­tünlük sağlar.

Günümüzde kalite yönetimi şu ilkeler doğrultusunda sağlanmaktadır:

• Kalite süreç odaklıdır.

• Kalite maliyeti hesaplamalıdır.

• Üretim süreçleri; tasarım, üretim, kontrol ve düzeltme tedbirleri döngüsü içerisinde tanımlanmalıdır.

• Sürekli iyileştirme benimsenmelidir.

• Hedeflerle yönetim sağlanmalıdır.

• Katılımcı yönetim ve takım çalışması benimsenmelidir.

• İç müşteri kavramı kabul edilmeli, çalışanlarda kurum içi müşteri olarak algılanmalıdır.

• Süreç içerisinde hataları önlemeye dönük çalışmalar yapılmalıdır.

• Müşteri odaklı hizmet anlayışı benimsenmelidir.

Kalite güvencesi, bir ürün ya da hizmetin kalite için belirlenmiş gereklilikleri karşılamasında yeterli güve­ni sağlayacak planlı ve sistematik çalışmaların topla­mı olarak tanımlanmaktadır. Kalite güvence, önce­den belirlenmiş ürün kalite standartlarını oluşturan ve bunları koruyan yöntemleri, kuralları ve politi­kaları kapsayan sistemdir. Kalite güvencesi sistemi, kaliteyi etkileyen hem iç hem de dış unsurları içine almaktadır.

İş Sağlığı ve Güvenliği (İSG) Yönetim Sistemi; iş sağlığı ve güvenliği faaliyetlerinin kuruluşların genel stratejileri ile uyumlu olarak sistematik bir şekilde ele alınıp sürekli iyileştirme yaklaşımı çerçevesinde çö­zümlenmesi için bir araçtır.

Çevre yönetim sisteminin geçirdiği aşamalar aşağıdaki gibi özetleyebilir:

• 1973 yılında Avrupa Birliği ilkeleri I. Eylem planının yayımlanması (çevreyi koruyucu önlemleri uygulamaya koymak için),
• 1992 yılında BS 7750 standardının yayım­lanması,
• 1992 yılında Rio Deklarasyonu,
• 1993 yılında ISO tarafından 14000 aile­si standartlarını geliştirmek için ISO/TC 207. Çevresel Yönetim Teknik Komitesinin kurulması,
• 1994 TS 9719 standardının yayımlanması (Çevre Yönetim Sistemleri - Genel Özellikler),
• 1996’da ISO 14001 standardının yayım­lanması,
• ISO 14001 standardının, 2004 yılında re­vizyonu,
• 2005 yılı Nisan ayında ISO 14001 güncel versiyonun yayımlanması,

• 2015 yılında ISO 14001 standardının bugünkü kullanılan hâline revizyonu

ISO 14001 standardının asıl amacı oluşabilecek kirliliklerin ve bozulmaların önlenmesidir. Ancak standart önleyicilik üzerine kurulmuş olsa da ge­rekli kontrol mekanizmalarını, düzeltici faaliyetleri ve geri dönüş mekanizmasını da içermektedir. Böy­lece ISO 14001 standardı çevresel performansın artmasına yardımcı olmaktadır. Ayrıca ISO 14001 standardı uluslararası bir dil geliştirilmesi ile ticari engelleri ortadan kaldırmaktadır.