Yerel Yönetimler ve Çevre

İnsanların, diğer canlıların ve cansız varlıkların, yeryüzünde hayatları boyunca yaşamlarını ve ilişkilerini sürdürdükleri, etkileşim içinde bulundukları, fiziki, biyolojik, sosyal, ekonomik ve kültürel ortam ya da şartlardır (Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2018:3).

Çevre Yönetimi: Kuruluşların çevre sorunlarını “bütünsel” bir şekilde belirlemelerine, yönetmelerine, izlemelerine ve kontrol etmelerine yardımcı olan, kuruluşların çevre politikalarını belirleme ve belirlenen politikalar doğrultusunda hareket etmelerine ışık tutan sistemdir (Uluslararası Standartlar Teşkilatı (ISO), 2015: 2-4).

Şehremaneti

Yerel Yönetim: İdari teşkilat içerisinde merkezî yönetimin dışında, yerel halkın müşterek ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla kurulan, seçmenlerin karar organlarını seçimle  belirlediği, idari ve mali açıdan özerk, kamu tüzel kişiliğine sahip olan kuruluşlardır.

Çevre ve Şehircilik Bakanlığı bünyesinde 2020 yılında kurulan Türkiye Çevre Ajansı önemli bir örgütlenmedir. 

Çevre ile ilgili düzenlemelerin uygulama boyutu, merkezî yönetimlerin taşra teşkilatları ve yerel yönetimler tarafından yürütülmektedir.

Birincisi, çevre sorunlarının küresel boyut kazanmakla beraber, sorunun kaynağı bir yerel alandan çıkabilmektedir.

İkincisi, çevre sorunlarının çıkışını ve önlenmesini sağlamak için yerel düzeyde önlemler almayı gerekli kılmaktadır.

Üçüncüsü, çevre sorunları için ulusal ve uluslararası düzeyde eylem planları hazırlansa da uygulamaya yerelde başlanması zorunludur.

Dördüncüsü, yerel sorunlar ve yerel sorunlara ilişkin çözüm arayışlarının neler olacağı ancak yerel halk tarafından en iyi bilinebilir.

3194 sayılı İmar yasası, çevre sorunlarının giderilmesi, çevrenin korunması ve buna ilişkin yapılması gereken iş ve işlemler konusunda önemli hükümlere yer vermiştir.

Ayrıca çevreyle yakından ilişkili olan kültür ve doğa varlıklarının korunması, kentin tarihî dokusunun muhafaza edilmesi, yeniden inşa çalışmalarının aslına uygun olarak yapılması da belediyelerin çevreyle ilgili görevleri arasındadır (Keleş, 2013: 248).

• Her ölçekte nazım imar planını yapmak, yaptırmak ve onaylayarak uygulamak
• Hizmetlerin gerektirdiği proje, yapım, bakım ve onarım işleriyle ilgili her ölçekteki imar planlarını, parselasyon planlarını ve her türlü imar uygulamasını yapmak,
• “Sürdürülebilir kalkınma ilkesine uygun olarak çevrenin, tarım alanlarının ve su havzalarının korunmasını sağlamak
• Ağaçlandırma yapmak
• Gayrisıhhi iş yerlerini, eğlence yerlerini, halk sağlığına ve çevreye etkisi olan diğer iş yerlerini kentin belirli yerlerinde toplamak
• İnşaat malzemeleri, hurda depolama alanları ve satış yerlerini, hafriyat toprağı, moloz, kum ve çakıl depolama alanlarını, odun ve kömür satış ve depolama sahalarını belirlemek
• Bunların taşınmasında çevre kirliliğine meydan vermeyecek tedbirler almak
• Büyükşehir katı atık yönetim planını yapmak, yaptırmak
• Katı atıkların kaynakta toplanması ve aktarma istasyonuna kadar taşınması hariç katı atıkların ve hafriyatın yeniden değerlendirilmesi, depolanması ve bertaraf edilmesine ilişkin hizmetleri yerine getirmek ve bu amaçla tesisler kurmak, kurdurmak, işletmek veya işlettirmek
• Sanayi ve tıbbi atıklara ilişkin hizmetleri yürütmek, bunun için gerekli tesisleri kurmak, kurdurmak, işletmek veya işlettirmek
• Deniz araçlarının atıklarını toplamak, toplatmak, arıtmak ve bununla ilgili gerekli düzenlemeleri yapmak” (M/7) görevleri bulunmaktadır. Ayrıca İmar ve bayındırlık komisyonu, çevre ve sağlık komisyonu kurarak da (M/15) çevre konusunda önemli görevler üstlenmiştir.

• Kent ve çevresini planlayan belediyelerdir. Bu açıdan çevre sorunları ile paralellik gösteren, sanayileşme, kentleşme ve nüfus mobilitesini hesaba katılması gerekir. Diğer bir ifade ile kentin “doğal çevresi” ile “yapay çevresi” arasındaki uyuma dikkat edilmelidir (Şengül, 199:96).
• Belediyelerin diğer birimlere göre bütçesi ve yetkileri daha fazla ve etkindir. Özellikle çevre yönetimi, çevrenin korunması, kent güvenliği, idari kolluk bakımından mevzuatta birçok hüküm ve yetkilendirme vardır.
• Yerel düzeyde çok aktörlü örgütsel iş birliği, belediyeler açısından daha kolaydır. Nitekim zaman zaman yerel düzeydeki sivil toplum örgütleri belediye yönetimleri ile kentsel sorunları dile getirmede ortak faaliyetler gerçekleştirebilmektedirler. Çevre örgütleri, dernekler, sendikalar çevre sorunları konusunda önemli girişimlerde bulunabilmektedirler. Belediye meclislerinde çevreyle ilgili bir konu görüşüldüğü zaman temsilci gönderebilmektedirler. Dolayısıyla, belediye-STK iş birliği çevre sorunlarının çözümünde farklı düzeylerde de olsa katılımcı bir yaklaşımı ortaya koyabilme imkânına sahiptirler.
• Belediyeler, yerel yaşamı canlandıran ve örgütleyen birimlerdir. Bu bağlamda birçok etkinlik düzenleyerek yerel halkın süreçle ilgili bilgilenmesini ve sürece katılmasını sağlayabilmektedirler. Dolayısıyla çevre sorunları konusunda diğer birimlerle kıyaslandığında belki tek aktör değil ama en önemli aktör olduğu söylenebilir. Bu açıdan belediye yönetimlerinin çevre yönetiminde ve çevre sorunlarının çözümünde en önemli role sahip olduklarını ifade edebiliriz.

İl Özel Yönetimleri, belediye sınırları il sınırı olan Büyükşehir Belediyeleri hariç ilin çevre düzeni planı, bayındırlık ve iskân, toprağın korunması, erozyonun önlenmesi, kültür, sanat, turizm, sosyal hizmet ve yardımlar, yoksullara mikrokredi verilmesi, çocuk yuvaları ve yetiştirme yurtları; ilk ve ortaöğretim kurumlarının arsa temini, binalarının yapım, bakım ve onarımı ile diğer ihtiyaçlarının karşılanmasına ilişkin hizmetleri il sınırları içinde (M/6-a) yapma görevi vardır. Ayrıca belediye sınırları dışında imar, yol, su, kanalizasyon, katı atık, çevre, acil yardım ve kurtarma, orman köylerinin desteklenmesi, ağaçlandırma, park ve bahçe tesisine ilişkin hizmetleri yapmakla görevlidir. (M/6-b).

442 sayılı Köy Yasası’na göre (M/13), köy yönetimleri çevre sağlığı bağlamında sıtmaya neden olduğu içi sivrisineklerin kümelendiği su birikintileri kurutmak, sağlıklı içme suyun için çeşmeler yapmak su kapalı geliyorsa suyolundaki sorunları gidermek, evlerde odalarla ahırları bir duvarla birbirinden ayırmak, köyün her evinde üstü kapalı ve kuyulu veya lağımlı bir hela yapmak ve köyün münasip bir yerinde herkes için kuyusu kapalı veya lağımlı bir (hela) yapmak, evlerden dökülecek pis suların kuyu, çeşme, pınar sularına karışmasını engelleyerek, akıp gitmesi için üstü kapalı akıntı yapmak, köyde evlerin etrafını ve köyün sokaklarını temiz tutmak, her evin kendi önünü süpürmesini sağlamak, çeşme, kuyu ve pınar başlarında gübre, süprüntü bulundurmayıp daima temiz tutmak ve fazla sular etrafa yayılarak bataklık yapmaması için akıntı yapmak, köyün süprüntü ve gübreliğini köyden uzakça yol üstü olmayan sapa ve rüzgâr altı yerlerde yapmak ve herkese o gübrelikten ayrı yerler göstermek, köyün içinde ve etrafındaki su kenarlarına ve mezarlıklara ve mezarlık ile köy arasına ağaç dikmek (köylü her sene adam başına en az bir ağaç dikecek ve bu ağaç tamamen tutup yeşilleninceye kadar ağaca bakacak ve yeni dikilmişlere hayvanların sürünerek ve kemirerek zarar vermesinin önünü almak için etrafına çalı çırpı sarıp muhkemce bağlayacaktır).

Bu kurulun görevleri dikkate alındığında yerel yönetimlerin kent ve çevreyle ilgili politikaların gelişiminde önemli role sahip olduğu görülmektedir. Bu bağlamda kararname dikkate alındığında (m/31), kurul, kentleşme ve yerel yönetim alanında politika ve strateji önerileri geliştirmek, yerel yönetim politikalarına ilişkin strateji önerileri sunmak, kentleşme ve çevre sorunları açısından önemli olan göç ve iskân konularında politika önerileri geliştirmek, çevre, orman, su ve benzeri alanlarda koruyucu ve geliştirici politika önerilerinde bulunmak, kültürel mirasından beslenerek kentleşme politika önerileri geliştirmek, akıllı şehircilikle ilgili araştırmalar yaparak strateji önerilerinde bulunmak, Boğaziçi imar uygulamaları programları gereği kamu yatırımlarının planlanmasına ilişkin çalışmalar yapmak, etkin bir çevre yönetiminin sağlanması için politika ve strateji önerileri geliştirmek gibi önemli görevleri bulunmaktadır.

Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Esenler Belediyesi, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı arasında imzalanan protokol ile kentsel dönüşümün akıllı örneği ülkemizde başlamıştır. Eskişehir Tepebaşı Belediyesi’nin içinde olduğu Remourban konsorsiyumu veya Antalya Kepez’de MatchUP Projesi ile sürdürülen Kepez-Santral Kentsel Dönüşüm projesi ülkemizde yürütülen diğer akıllı kentsel dönüşüm projelerine örneklerdir (Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2019c).

Barselona’da uygulanmakta olan, Otomatik Atık Toplama Sistemi

Paris’te yer alan “Gobeebike” uygulaması

İstanbul’da kurulan Çevre Kontrol Merkezi

Antalya Çevreci Komşu Kart uygulaması

Çevre sorunları bağlamında meydana gelen hava kirliliği, su kirliliği, katı ve sıvı atıklara bağlı olarak ortaya çıkan çevre kirliliği, içme suyu kalitesindeki yetersizlik, yeşil alanların ve bitki örtüsünün korunamaması, doğal kaynakların hızla tüketimi, karbon salınımı, fosil yakıtlı araçların neden olduğu emisyon, endüstriyel ve evsel atıkların toprağa ve suya karışımı, enerji ihtiyacı gibi birçok faktör, kentlerde çevre kirliliğinin boyutlarını ve bunlara getirilecek yenilikçi çözümleri gündeme taşımaktadır.

2010 yılında Yüksek Planlama Kurulu tarafından hazırlanmıştır (Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2010: 9).

Cumhuriyet tarihinde ilk kez Üçüncü Beş Yıl­lık Kalkınma Planında çevre konusuna yer verilmiştir.

Çevre Kanunu, Belediye Kanunu, Büyükşehir Belediyesi Kanunu, İmar Kanunu, Türk Ceza Kanunu, Kabahatler Kanunu, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu, Orman Kanunu, Organik Tarım Kanunu, Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanunu, Sular Hakkında Kanun, Kıyı Kanunu, Boğaziçi Kanunu, Maden Kanunu, Kara Avcılığı Kanunu ve Hayvanları Koruma Kanunu çevrenin konu alındığı başlıca kanunları oluşmaktadır.