Çevre ve Ekonomik Büyüme

Endüstriyel, ticari, madencilik ve tarımsal faaliyetlerden kaynaklı, üreticisi tarafından atılmak istenen ve çevrenin korunması açısından bertaraf edilmesi gerekli olan katı maddeler ve arıtma çamurlarına denir (Sayfa 171). Yeryüzündeki tüm canlılar yaşamlarını sürdürebilmek için bazı faaliyetlerde bulunmaktadır ve bu faaliyetlerin sonucunda oluşan; üreticisi ya da kullanıcısı tarafından herhangi bir kullanım değeri kalmadığı için istenmeyen evsel, ticari ve endüstriyel tüm atıklar katı atık olarak adlandırılmaktadır (Özbay, 2006) (Sayfa 175).

Söz konusu temel kavramlar şunlardır (Barbalace, 2014):

• Çöp yığını
• Yakma
• Geri dönüşüm
• Atık azaltma

• 1908 yılında, otomatik kahve makinesiyle teneke kutuların yerini kâğıt bardaklar aldı.

• 1913 yılında, paketlemede oluklu karton kullanılmaya başlandı.

• 1924 yılında, sağlıklı kâğıt mendiller pazar­lanmaya başlandı.

• 1935 yılında, ilk bira kutusu imal edildi.

• 1944 yılında, kimyasal köpük icat edildi.

• 1953 yılında, ilk hazır yemek tanıtıldı.

• 1960 yılında, kapağı çekilerek açılan kutu biralar üretildi.

• 1963 yılında, alüminyum bira kutuları ge­liştirildi.

• 1977 yılında, pet soda şişelerinin yerini cam şişeler almaya başladı.

Günümüz şehirlerinde katı atıklar, bertaraf te­sislerine ya da yeniden kullanılmaları için geri dö­nüşüm merkezlerine yollanır.

Genellikle üretilen katı atık miktarı aşağıdaki faktörler etkiler:

• Ekonomik kalkınma hızı,
• Kentleşme oranı
• Gelir düzeyi
• Kentte ya da kırsalda yaşamak

Katı atıklar kaynaklarına göre; evsel, ticari, kurumsal, inşaat ve yıkım, belediye hizmetleri, kentsel, endüstriyel, zirai, tehlikeli ve özel atıklardan oluşmaktadır. Ayrıca katı atıkları içeriğine göre (organik malzeme, kâğıt, cam, metal, plastik vb.) veya potansiyel tehlike (toksik, non-toksin, yanıcı, radyoaktif, bulaşıcı vb.) oluşturması aşısından da ikiye ayırmak mümkündür (Pongracz, 2002).

Ekosisteme yapılan müdahaleler çevresel sorunların artmasına sebep olmaktadır. Dünya nüfusunun artması, yenilenemeyen yakıtların üretim sürecinde kullanılması, küresel ısınma ve aşırı karbondioksit salınımı çevrenin bozulması açısında önemli sebeplerdir.

• Çevre sorunlarına yönelik uluslararası iş birliği ve güven koşullarının sağlanması,
• Uluslararası ölçekte yoğun bilgi alışverişi ve şeffaf çevre programlarının oluşturulması,
• Oluşturulan çevre programlarının çekirdeğini oluşturan Ar&Ge çalışmaları için kaynakların bulunması ve gerekli olan ekonomik desteğe yönelik teşviklerin yapılması elzemdir.

İktisadi bakış açısı ile bakıldığı zaman toplumların çevresel sorunlarla karşılaşmasının iki ana sebebi bulunmaktadır. Birinci sebep; tabiatın tükenmez olduğu anlayışıdır. Bu anlayışa göre tabiat unsurları ücretsizdir ve hiç bitmemektir. Tabii böyle bir düşüncenin var olması çevrenin tahrip olmasında büyük bir etkendir. İkinci sebep ise; malların üretiminde minimum maliyet ilkesidir. Bu ilkeye göre; “minimum maliyetle maksimum üretim” yapılmalıdır.

Mikroekonomi açısından; çevre harcamaları fiyat teorisi varsayımıyla firmaları, faktör fiyatlarını ve satış fiyatlarını etkiler. Ayrıca çevre harcamalarının yükünün hesaplanması da mikro ekonomik analizler gerektirmektedir.

Makroekonomi açısından; çevre harcamaları üretim maliyetlerini yükselterek satış fiyatlarını etkilemesi ülke içi ve ülkeler arası rekabet şartlarını değiştirir. Bu durum uluslararası ekonomi ilişkileri açısından önemli sonuçlar doğurur. Çevre sorununun makro ekonomi üzerindeki diğer etkisi istihdam konusudur. Çevre harcamaları istihdam üzerinde dolaylı veya dolaysız ve olumlu veya olumsuz etkilere sahiptir.

Dışsallıklar ekonomi li­teratüründe ilk olarak Alfred Marshall tarafından ortaya atılmış bir kavramdır.

Dışsallık kavramı sadece çevresel konulara özgü değildir. Dışsallık; bir veya birden fazla ekonomik birimin herhangi bir değişim olmaksızın aralarında gerçekleşen işlem ile diğer birimlerin ekonomik refahı üzerinde sonuçlarının olduğu durumları tanımlamada kullanılır. Bu dolaylı sonuçlar refahı artırdığı zaman, pozitif dışsallıklar olarak; aksi takdirde negatif dışsallıklar olarak nitelendirilirler.

Dışsallıklar tek veya çift yönlü olabilir. A’nın B üzerinde bir dışsallığı varken B’nin A üzerinde bir dış etkisi yoksa dışsallık tek yönlüdür. Ancak B de A üzerine bir dışsallık yüklerse dışsallıklar çift yönlü olabilir. Dışsallık aynı zamanda marjinal ve inframarjinal olarak da ikiye ayrılabilir. Marjinal dışsallık; ek üretim veya tüketim faaliyetleri sonucu ortaya çıkan dışsallıklardır. İnframarjinal dışsallık ise; marjinal dışsallığın ihmal edilebilir düzeyde önemsiz olmasıdır. Aşağıda bu konudaki bazı dış­sallık örnekleri verilmiştir. Bu örnekler çevre eko­nomisi açısından dışsallıkların anlaşılmasında daha yardımcı olacaktır (Victor, 1978):

• Marjinal-Tek Yönlü Dışsallık: Motorlu araç­ların çıkardığı egzoz gazından yayaların ra­hatsız olması.

• Marjinal-Çift Yönlü Dışsallık: Sigara kul­lanan bir vatandaşın başkalarının yanında sigara içmesinden rahatsız olması.

• İnframarjinal-Tek Yönlü Dışsallık: Havaala­nına yakın yerlerde oturan kişilerin, uçakla­rın iniş ve kalkış esnasındaki gürültülerin­den dolayı rahatsızlık duymaları.

• İnframarjinal-Tek Yönlü Dışsallık: Piknikte iki farklı ailenin aynı anda radyolarının ses­lerini açarak birbirlerini rahatsız etmeleri.

• Pigou Tipi Vergiler: Dışsallığa sebep olan mallardan alınan vergilerdir.
• Atık Miktarı Üzerinden Vergi Alınması: Atık miktarı veya çevreyi kirleten girdilere uygu­lanmaktadır.
• Farklı Vergileme: Var olan vergiler çevre kurallarına uyarlanarak bir çevre politikası etrafında toplanır.
• Çifte Kazanç Hipotezi: Küresel iklim değişikliğine sebep olan sera gazı emisyonları üzerinden alınan vergiler, emisyonları azaltacaktır.

Sürdürülebilir Kalkınma (Sustainable Development) kavramı; çevresel değerlerin ve doğal kaynakların israfa sebep olmayacak şekilde, ussal metotlarla, günümüzdeki ve gelecekteki kuşakların faydaları göz önünde bulundurularak ekonomik kalkınmanın sağlanmasıdır (Keleş, 1998).

• Ekonomik Boyut: Ekonomik temellere dayanan sürdürülebilir bir sistem; mal ve hizmet üretiminde esaslara bağlı kalarak üretebilmeli; tarım ve endüstri üretiminde zararlı sektörel dengesizliklerden sakınmalı; hükûmet ve dış borçların yönetilebilirliğini sürdürebilmelidir.
• Çevresel Boyut: Çevresel temellere dayanan sürdürülebilir bir sistem; kaynak temelini sabit tutmalı, kendisini yenileyebilen kaynak sistemlerinin ya da çevresel yatırım fonksiyonlarının kötü kullanımından kaçınmalı ve yenilemeyen kaynakları israfa uğratmadan sadece yatırımlar doğrultusunda tüketilmelidir. Ayrıca biyolojik çeşitlilik ve diğer ekosistemin işlevlerini de korumalıdır.
• Sosyal Boyut: Sosyal temellere dayanan sürdürülebilir bir sistem; eşit dağılım doğrultusunda sağlık, cinsiyet eşitliği, eğitim ve politik sorumluluk ile katılımı içeren sosyal hizmetleri yeterli düzeyde sunmalıdır.

Deniz ve okyanuslardaki biyolojik çeşitliliğin korunması, deniz ve okyanusların sağlıklı bir şekilde muhafaza edilerek kimyasal atıklarla tahrip edilmemesi, kirletilmemesi ve böylelikle etkin bir biçimde faydalanılması, deniz ürünlerinin sürdürülebilirliği, deniz taşımacılığının ve deniz turizminin sürdürülebilirliği gibi konuları temel alan ekonomik düzendir.

• Birinci sebep; gelişmekte olan ülkelerin iktisadi gelişimlerini ve kalkınmalarını endüstrileşmeye dayalı gerçekleştirmeleridir.
• İkinci sebep; gelişmekte olan ülkeleri zaten olan kıt kaynaklarını çevre yönetimine mi yoksa büyümeye yönelik mi harcayacakları sorusudur.
• Üçüncü sebep ise; gelişmekte olan ülkelerin sanayileşmenin başlangıç aşamasında olmalarından dolayı, çevresel sorunların ülkelerin de var olmadıklarına inanmaları ve çevreyi koruma konusunda politikalar üretmemeleridir.

Çevresel Kuznets Eğrisi: Çevresel sorunların ortaya çıkışı ile kişi başına gelir seviyesi arasındaki hipotetik ilişkiyi açıklamaktadır. Çevre kirlenmesi ve kişi başına düşen gelir miktarı arasındaki ilişkide çevre kirliliğine bağlı olarak yaşam kalitesi başlangıçta bozulmakta, daha sonra iyileşmektedir.