Kavramsal Çerçeve

Bugün çevre sorunlarına ilişkin tartışmalar, onun bütünsellik, sınırtanımazlık, toplumsallık, uzun dönemlilik ve yüksek maliyetlilik gibi birçok önemli özelliği üzerinde sürmektedir.

Dünyada artan üretim-tüketim ilişkilerine yönelik sanayileşme, planlanması hususunda tarihsel süreçte sürekli sorunlar yaşanmış kentleşme, turizm, enerji kullanımı ve teknoloji gibi gelişmeler çevre sorunları konusundaki artışın nedeni olarak görülmekle birlikte bu nedenlerin başına ise nüfus artışı konulmaktadır.

Çevre: İnsan faaliyetleri ve canlı varlıklar üzerinde hemen ya da uzunca bir süre içinde dolaylı ya da dolaysız bir etkide bulunabilecek fiziksel, kimyasal, biyolojik ve toplumsal etkenlerin belirli bir zamandaki toplamıdır.

Bütün insanların kullandığı ve herkesin ortak varlığı olarak kabul edilen hava, su, toprak, bitki türleri, hayvanlar, tarihî ve doğal zenginliklerin toplamı olarak ifade edilen çevre, Sanayi Devrimi ile başlayan ve dünya üzerindeki doğal kaynakların hızla tüketilmesi ile devam eden süreçte yıpratılmıştır.

Refah seviyesini ve yaşam kalitesini yükseltmek isteyen, bunun için mücadele eden ve nüfusu sürekli artan insanoğlunun, sanayi ve teknolojiyi yoğun bir şekilde kullanımı neticesinde çevre üzerinde ciddi bir baskı oluşmuştur.

Çevrenin üzerinde oluşan bu baskı sonucunda ise; ozon tabakasının incelmesi, asit yağmurları, küresel ısınma, sulak alanların, tatlı su kaynaklarının, yeraltı sularının, kıyıların ve denizlerin kirletilmesi, erozyon, çölleşme, kuraklık, nükleer kirlilik, ormanların ve canlı türlerinin yok edilmesi, katı atıklar, gürültü kirliliği, çarpık kentleşme, betonlaşma, toprakların amaç dışı kullanımı ve daha birçok çevre sorununu dünya kamuoyunun gündemine getirmiştir.

Çevreyi dünya üzerinde yaşayan tüm canlılar ve onların yaşamları için gerekli olan hava, su ve topraktan oluşan bir ekosistem olarak tanımlayanlar da vardır.

Ekosistem kavramı burada, popülasyonların birbirleriyle ve abiyotik çevre ile etkileşimini ve sürdürülebilirliğini anlatmak için kullanılmıştır.

Ekosistemler, canlı (biotik) organizmalar ve cansız (abiotik) maddeleri kapsayan alt sistemlerden meydana gelir.

Biotik alt sistemler; yeşil bitkiler, tüketiciler ve ayrıştırıcılar arasında gerçekleşen besin zincirini ifade ederken; abiotik alt sistemler ise jeolojik, hidrolojik, toprak vb. ile atmosferdeki iklim olaylarını meydana getiren maddeler ve mineralleri kapsamaktadır.

Besin Zinciri: Yeşil bitkilerden otobur canlılara ve otobur canlılardan da etobur canlılara doğru süregelen enerji ya da besin aktarım döngüsüdür.

Çevre kavramının kökeni ekolojiye dayanmaktadır.

En genel anlamıyla canlıların birbirleriyle ve çevreleri ile ilişkilerini inceleyen bir bilim dalı olarak tanımlanan ve başlangıçta “çevre biyolojisi” olarak adlandırılan ekoloji, ilk olarak 1869 yılında Alman biyolog Ernst Haeckl tarafından “oikos”(ev/konut) ile “logy”(bilim) sözcüklerinin birleştirilmesi ile kullanılmaya başlamış, daha sonraki yıllarda ise “birey ekolojisi”, “toplum ekolojisi”, “insan ekolojisi”, “bitki ekolojisi”, “hayvan ekolojisi”, “deniz/orman/sulak alan ekolojisi” vb. çeşitli dallara ayrılmıştır.

Doğa: Canlı ve cansız unsurlar bakımından, büyük bir renklilik ve çeşitlilik gösteren; etkilenen ve etkileyen, değişebilen ve değiştiren, yenilenebilme ve oluşturabilme özelliklerine sahip olan; insan etkisi dışında oluşmuş ve insansız da var olabilen; kendi mekanizmaları ve kanunları olan; çok farklı unsur, olgu, varlık, ilişkiler, etkileşimler ve süreçleri kapsayan; sınırları kesinlik taşımayan açık bir sistemdir.

Fiziksel çevre, “bir yerleşmenin iklimsel, yapay ya da doğal fiziki ve coğrafi unsurlarla belirlenen çevresidir”.

İnsanın herhangi bir müdahalesine uğramamış ve doğada kendiliğinden var olan her şey doğal çevre olarak tanımlanırken insan elinin değdiği ve onun şekillendirdiği her şey ise yapay çevredir.

İnsanların yaşadığı fiziksel çevrenin içinde birbirleriyle olan sosyal, ekonomik ve siyasal ilişkilerinin gereği oluşturdukları ilişkilerin tümü toplumsal çevrenin oluşmasına neden olur.

Çevre Kirliliği: İnsanların yaratmış oldukları yapay çevrenin, doğal çevreyi olumsuz etkilemesi sonucu ortaya çıkan ve çevrenin doğal yapısının bozulmasına, değişmesine ve böylece insanların ve diğer canlıların olumsuz yönde etkilenmesine denir.

Her bir canlı türünün varlığının niceliksel olarak yoğunluk ve dağılımını ifade eden popülasyon kavramı, sınırları belirli bir bölgede yaşayan aynı türden bireyler topluluğu şeklinde tanımlanabilmektedir.

Popülasyon artışındaki önemli husus; doğumların yüksek, ölümlerin düşük oluşudur.

Dale ve Kent (2013) çevre krizlerine neden olan beşerî olguları aşağıdaki maddeler bağlamında sıralamaktadır:

-Doğa üzerindeki insan tahakkümünü pekiştirme işlevini farklı ekosistemlerden çok miktarda doğal kaynak transferini kolaylaştırarak ya da ekolojik dengeye zarar verecek yöntemler kullanarak gerçekleştiren teknolojiler (termik santraller, dizel yakıt ile çalışan araçlar, pestisit gibi çeşitli zirai ilaçlar, tarımsal üretimde genetiği değiştirilmiş tohumların kullanılması vb.)

-Sanayi Devrimi sonrası kentsel göç olgusunun giderek artması ve dolayısıyla nüfusun belirli bölgelerde yoğunlaşması

-Sağlık imkânlarının gelişmesi, nüfus artışını destekleyen politikalar, ortalama yaşam süresinin uzaması, topyekûn savaşların yaşanmıyor olması gibi unsurlar bağlamında insan nüfusundaki hızlı artış

-Sürdürülebilir olmayan ekonomik büyüme hedefleri ve yaşam standartlarındaki iyileş­menin “tüketim imkânları” ile eş tutulduğu toplumların, enerji ve doğal kaynak tüketimindeki hızlı artış

-Serbest piyasa koşulları altında uluslararası ticari rekabetin gelişmesi ile birlikte insan, ürün, ham madde, enerji ve atık madde dolaşımlarının artmasının neden olduğu ekolojik sorunlar (petrol tankeri sızıntıları gibi)

-Doğaya karşı faydacı yaklaşım (Modern paradigmanın “insan merkezci” ya da “antroposentrik” çevre etiği).

-Doğanın korunması için gereken uzun dönemli kararlardan öte kısa dönemli ve karlılığı arttırmaya yönelik rasyonel karar alma kalıpları.

Hughes, insanlığın “ekolojik etik” değerler bağlamında (sadece insan olarak değil aynı zamanda biyolojik bir tür olarak da) doğaya adapte olma ya da çevre krizlerini aşma sürecinde izleyeceği yol haritasını aşağıdaki maddeler bağlamında açıklamaktadır:

-Doğum oranları günümüzde azalmaktadır ancak bu azalış trendi günümüz çevre krizlerinin ötesine geçmeye yetecek seviyede değildir.

-Dünya genelinde yaygın bir trend olan “iyileştirici” ya da “rehabilite edici” çevre politikalarında yerel halkın sorumluluk alması sağlanmalıdır. Dolayısıyla nihai olarak her insana içinde bulunduğu ekosistemi “koruma” sorumluluğu kazandırılmalıdır.

-Yeryüzündeki orman alanları ve barındırdığı biyolojik çeşitliliğin varlığı, sürdürülebilir tarım ve ormancılık uygulamalarına bağlıdır. Bu durum sucul (okyanus, deniz, göl vd.) ekosistemler için de geçerlidir.

-Bozulmamış ekosistem örneklerinin barındırdıkları biyosfer rezervlerinin korunması, bozulmuş ekosistemlerin onarılmasına yardımcı olabilmektedir.

-Çevre krizlerine karşı hükûmetler üzerindeki kamuoyu baskısı arttırılmalıdır.

-Hem çocukların hem de yetişkinlerin eğitim ile ekolojik sorumluluklar (ekolojik ayak izini azaltabilecek üretim ve tüketim tercihleri edinmeleri gibi) kazanması sağlanmalıdır.

-Doğayı koruma sorumluluğumuz diğer canlılara karşı sunmuş olduğumuz bir “nezaketten” öte küçük ya da büyük yaratılmış olan bütün canlılar ve yaşam alanlarına duyduğumuz saygıdan kaynaklanmalıdır.

Donald Worster, çevre tarihi disiplininin metodolojik çerçevesini (araştırma sıralaması ile):

-Doğayı ve doğadaki değişimleri anlama,

-İnsanların sosyoekonomik etkileşimleri ve bunun doğaya olan etkilerini anlama,

-İnsanların doğa ile ilgili duygu, düşünce ve ifadelerini anlama süreçleri olarak tasnif etmiştir.

Adam Smith: İyimser olan Smith, kaynakların bolluğunu veri alır ve kaynak kıtlığını kabul etmez. Ekonomileri birbirinden ayıran hususun; üretimin daha fazla nasıl arttırılacağı, insan isteklerinin nasıl karşılanacağı ve kaynakların nasıl paylaştırılacağı olduğunu ifade eder.

Fritz Schumacher (Küçük Güzeldir-Small is Beautiful): Yeni bir tüketim alışkanlığı ve yaşam biçimi benimsenmelidir. Bu; merkeziyetçilikten uzak, küçük, kendine yetebilen ve insanda sorumluluk duygusu geliştirebilen bir yaşam biçimidir.

Çevre sorunlarının özelliklerini şu şekilde sıralamak mümkündür:

-Sınırtanımamazlık

-Bütünsellik (birbirine bağlılık)

-Çok yönlülük (karmaşıklık)

-Evrensellik

-Toplumsal sorunlardan soyutlanamaz oluşu

-Uzun vadelilik

-Kalıcı etkilere sahip oluşu

-Canlı ve cansız her şeyi etkilemesi

-Çevresel maliyetlerinin yüksekliği

-Gelecek nesillerin yaşam olanaklarını yok etmesi

Bugün dünyamızı ve insanlığı endişeye sevk eden çevre sorunlarının temel nedenlerinin başında hızla artan dünya nüfusu gelirken artan nüfus ile bağlantılı olarak düzensiz kentleşme ve çevresel değerleri dikkate almadan onu olumsuz etkileyen teknoloji kullanımı başka bir ifade ile sanayileşme ise süreci hızlandırmaktadır. Bu ana nedenlerle birlikte turizm gibi faaliyetler ve teknolojik gelişmelere paralel olarak artan enerji ihtiyacını da çevre sorunlarının bugünkü noktaya gelmesindeki nedenler arasında saymak mümkündür.