CBS'DE PROJE TASARIMI VE YÖNETİMİ II

Önceki bölümlerden aşina olduğumuz gibi, CBS ortamında sayısallaştırılan ve oluşturulan bütün haritalar coğrafi verileri barındıran katmanlardan oluşmaktadır. Her bir katman; litoloji, fay, tabaka doğrultu-eğimi, yol, yerleşim, akarsu vb. farklı türdeki sayısal
bilgilerin poligon, çizgi ve nokta verileri olarak depolanmış halidir.
Heyelan analiz haritaları oluşturulurken, kullanılacak analiz tipine göre farklı içeriklerde verilere ihtiyaç duyulmaktadır. Bu veriler önceki konulardan aşina olunan coğrafi
veritabanı kuralları ve kavramlarına uygun olarak hazırlanmalı ve depolanmalıdır. Analizler yapılırken veriler poligon, çizgi, nokta ve hücresel olarak birbirleri ile iletişime geçecekleri için, ortak bir format belirlenmeli ve işlemler o format üzerinden yapılmalıdır. Bu
anlamda, coğrafi bilgi sistemleri ortamının hücresel veri üzerinden hesaplama işlemine
daha yatkın olduğu söylenebilir. Hücresel verilerin veri depolama hacmi vektör verilere
göre oldukça büyük olsa da, bindirme tekniği ile yapılan konumsal analizlerin gerçekleştirilmesi daha kolaylaştırmaktadır.

GİRİŞ
Önceki bölümlerden aşina olduğumuz gibi, CBS ortamında sayısallaştırılan ve oluşturulan bütün haritalar coğrafi verileri barındıran katmanlardan oluşmaktadır. Her bir katman; litoloji, fay, tabaka doğrultu-eğimi, yol, yerleşim, akarsu vb. farklı türdeki sayısal
bilgilerin poligon, çizgi ve nokta verileri olarak depolanmış halidir.
Heyelan analiz haritaları oluşturulurken, kullanılacak analiz tipine göre farklı içeriklerde verilere ihtiyaç duyulmaktadır. Bu veriler önceki konulardan aşina olunan coğrafi
veritabanı kuralları ve kavramlarına uygun olarak hazırlanmalı ve depolanmalıdır. Analizler yapılırken veriler poligon, çizgi, nokta ve hücresel olarak birbirleri ile iletişime geçecekleri için, ortak bir format belirlenmeli ve işlemler o format üzerinden yapılmalıdır. Bu
anlamda, coğrafi bilgi sistemleri ortamının hücresel veri üzerinden hesaplama işlemine
daha yatkın olduğu söylenebilir. Hücresel verilerin veri depolama hacmi vektör verilere
göre oldukça büyük olsa da, bindirme tekniğ

Önceki bölümlerden aşina olduğumuz gibi, CBS ortamında sayısallaştırılan ve oluşturulan bütün haritalar coğrafi verileri barındıran katmanlardan oluşmaktadır. Her bir katman; litoloji, fay, tabaka doğrultu-eğimi, yol, yerleşim, akarsu vb. farklı türdeki sayısal
bilgilerin poligon, çizgi ve nokta verileri olarak depolanmış halidir.
Heyelan analiz haritaları oluşturulurken, kullanılacak analiz tipine göre farklı içeriklerde verilere ihtiyaç duyulmaktadır. Bu veriler önceki konulardan aşina olunan coğrafi
veritabanı kuralları ve kavramlarına uygun olarak hazırlanmalı ve depolanmalıdır. Analizler yapılırken veriler poligon, çizgi, nokta ve hücresel olarak birbirleri ile iletişime geçecekleri için, ortak bir format belirlenmeli ve işlemler o format üzerinden yapılmalıdır. Bu
anlamda, coğrafi bilgi sistemleri ortamının hücresel veri üzerinden hesaplama işlemine
daha yatkın olduğu söylenebilir. Hücresel verilerin veri depolama hacmi vektör verilere
göre oldukça büyük olsa da, bindirme tekniği ile yapılan konumsal analizlerin gerçekleştirilmesi daha kolaylaştırmaktadır

Bilindiği gibi, heyelan duyarlılık haritaları, analizi yapılacak bölgedeki risk alanların dağılımı ve özelliklerinin gösterildiği haritalardır. Heyelan duyarlılık haritaları, haritalanacak
bölgenin büyüklüğüne, sahadan toplanan ve uzaktan algılama yöntemleri ile çıkartılan verilere ve bu verilerin kalitesine çok farklı ölçeklerde hazırlanmaktadır. Ancak bilinmelidir
ki, bu haritalarda genellikle bölgede fark edilebilir heyelanlar gösterilmektedir (Einstein,
1988; van Westen, 1994; Parise, 2001; Griffiths ve ark., 2002). Bu sebeple, bu uygulama
ünitesinde tipik bir heyelan analizinde kullanılabilecek araziden ve coğrafi bilgi teknolojileri yardımı ile elde edilen verilerin irdelenmesi gerekmektedir. Bu verilerden bazıları vektörel olarak, bazıları hücresel olarak elde edilebilir. Ancak ortak bir dil kullanılması amacı
ile hücresel veri üzerinden işlem yapılmalı ve bunun için vektörel veriler uygun dönüşüm
standartlarında hücresel veriye dönüştürülmelidir. Bu dönüşüm yapılırken beklenen hücre boyutuna bağlı olarak mekânsal hassasiyetin kaybolması durumuna dikkat edilmeli,
veri kayıpları yaşanmaması için uygun piksel boyutu seçilmelidir

Litoloji
Bir arazinin jeomorfolojisi ile ilgili temel verilerden bir tanesi, o sahanın litolojik özellikleri olarak tanımlanan jeolojik birimlerin toplandığı poligonlardan oluşan veri kaynağıdır
(Dai ve ark., 2001). Jeomorfoloji çalışmalarının alt grubu olan heyelan analizleri, arazide
mostra veren ve kayaların ayrışma özellikleri ile ilişkilidir. Jeolojik birimler, bölgenin heyelana karşı direnci hakkında dikkate alınmaya değer bilgiler sunmaktadır. Bu sebepledir
ki, heyelan çalışmalarında kullanılacak litolojik verilerin belirli bir standartta ve düzenli
bir şekilde saklanması gerekmektedir. Daha önce belirtildiği gibi, dijital jeoloji haritalarında litolojik birimlerin tanımlandığı poligonların arka plan verilerinde simge, yaş, litoloji ve istif adı gibi o birimi tanımlayacak öznitelik verileri bulunmaktadır.
Heyelan analizlerinde kullanılan litolojik verilerde olması gereken en önemli

Topoğrafya, Eğim ve Bakı
Heyelan ve kütle hareketi gibi analizlerin ana verilerinden bir başkası topoğrafya bölgenin
yüksekliği, dolaylı yoldan bölgenin eğim ve bakı haritasıdır. Eğim açısı heyelan oluşumunun tetiklenmesinde doğrudan bir rolü olması sebebiyle analizlerde kullanılan parametrelerden bir tanesidir (Anbalagan, 1992; Pachauri ve ark.,1998; Clerici ve ark., 2002; Saha
ve ark., 2002; Çevik ve Topal, 2003; Ercanoğlu ve ark., 2004). Önceki çalışmalar göstermektedir ki, yamaç eğimi dikleştikçe kütle hareketi ihtimali artmaktadır.
Topoğrafya verisinden elde edilen diğer bir önemli veri ise bakı haritasıdır. Bakı, teorik bölümde bahsettiğimiz heyelan oluşumunda önemli faktörlerden olan süreksizlik,
yağış, rüzgar ve ısı değişimleri gibi özelliklerin kaya kütlelerine etkisini belirlemek için
kullanılan bir parametredir (van Westen ve Bonilla, 1990; Carrara ve ark., 1999; Maharaj,
1993; Guzetti ve ark., 1999; Nagarajan, 2000; Saha ve ark., 2002; Çevik ve Topal, 2003;
Ercanoğlu ve ark., 2004; Lee ve ark., 2004a,b). Heyelanların belli yönelimlere sahip yamaçlarda daha sık görülmesinden yola çıkılarak elde edilen bu parametre, bölgeye düşen yağışın yönü ve güneş ışığının etkisi gibi meteorolojik olayları analize eklemek için
kullanılır. Bilindiği gibi, yoğun yağış alan yamaçlar, nem, organik madde, bitki örtüsü ve
gece yaşanan don olayları kayaların içeresindeki süreksizlikleri genişletmekte ve heyelan
ihtimalini arttırmaktadır.

Topoğrafya verisinden elde edilen diğer bir önemli veri ise bakı haritasıdır. Bakı, teorik bölümde bahsettiğimiz heyelan oluşumunda önemli faktörlerden olan süreksizlik,
yağış, rüzgar ve ısı değişimleri gibi özelliklerin kaya kütlelerine etkisini belirlemek için
kullanılan bir parametredir (van Westen ve Bonilla, 1990; Carrara ve ark., 1999; Maharaj,
1993; Guzetti ve ark., 1999; Nagarajan, 2000; Saha ve ark., 2002; Çevik ve Topal, 2003;
Ercanoğlu ve ark., 2004; Lee ve ark., 2004a,b). Heyelanların belli yönelimlere sahip yamaçlarda daha sık görülmesinden yola çıkılarak elde edilen bu parametre, bölgeye düşen yağışın yönü ve güneş ışığının etkisi gibi meteorolojik olayları analize eklemek için
kullanılır. Bilindiği gibi, yoğun yağış alan yamaçlar, nem, organik madde, bitki örtüsü ve
gece yaşanan don olayları kayaların içeresindeki süreksizlikleri genişletmekte ve heyelan
ihtimalini arttırmaktadır

Arazi Kullanımı / Arazi Örtüsü
Arazi kullanımı ya da arazi örtüsü, yamaçların stabil durumlarının bir ifadesidir. Çorak
ve az bitki örtüsü ile kaplanmış yamaçların heyelan risklerinin daha yüksek olduğu bilinmektedir (Anbalagan, 1992; Turrini ve Visintainer, 1998; Çevik ve Topal, 2003). Arazi
kullanımı, tarım alanları, göller, ağaçlar ve otoyollar gibi özellikler olmak üzere belirli bir
bölge ile ilgili insan aktivitesi ve ekonomik fonksiyonu ile ilişkili olan bir parametredir.
Analiz yapılmadan önce bölge ile ilgili arazi kullanımı çalışması yapılmalı ve bununla ilgili
bir döküm haritası üretilmelidir.

Drenaj Ağları Akarsulara Yakınlık Derecesi
Yamaçların stabilitesini kontrol eden parametrelerden bir tanesi de yamaç malzemesinin
suya doygunluğu ve nem oranıdır. Drenaj yoğunluğu ne kadar yüksek olursa, infiltrasyon
o derecede düşük ve yüzey akışı ise o derecede hızlı olur (Pachauri ve ark., 1998; Naga-
6. Ünite - CBS’de Heyelan Analizleri 137
rajan ve ark., 2000; Çevik ve Topal, 2003). Bu sebeple akarsulara olan yakınlık seviyesi
yamaçları nemli kılıp heyelana sürükleyebildiği gibi, topuk kısmından aşındırma şeklinde
aşındırabilmekte ve heyelanlara sebebiyet vermektedir. Ancak akarsuların etkisinin tam
olarak anlaşılabilmesi için iyi bir arazi gözlemi gerekmektedir. Coğrafi bilgi sistemleri ortamında yapılacak analizlerde, akarsuların etki alanlarını saptamak için tampon bölgeler
oluşturulur.

Faylar ve Süreksizlikler
Faylar, diri veya antik kaya grupları arasındaki büyük süreksizliklerden bir tanesi olarak
kabul edilmektedir. Heyelan analizlerinde ise, tetikleyici olarak sınıflandırılabilecekleri
gibi, aşındırıcı dolayısı ile ilerletici olarak da görülebilirler. Akarsu ve drenaj sistemlerinde olduğu gibi, coğrafi bilgi sistemleri ortamında çizgi olarak temsil edilen yapıların etki
alanları bir tampon bölge yapılarak belirlenmektedir.

Analizler yapılırken veriler poligon, çizgi, nokta ve hücresel olarak birbirleri ile iletişime geçecekleri için, ortak bir format belirlenmeli ve işlemler o format üzerinden yapılmalıdır. Doğru cevap E'dir.

Heyelan duyarlılık haritaları, haritalanacak bölgenin büyüklüğüne, sahadan toplanan ve uzaktan algılama yöntemleri ile çıkartılan verilere ve bu verilerin kalitesine çok farklı ölçeklerde hazırlanmaktadır. Ayrıca ortak bir dil kullanılması amacı ile hücresel veri üzerinden işlem yapılmalı ve bunun için vektörel veriler uygun dönüşüm standartlarında hücresel veriye dönüştürülmelidir. Doğru cevap B'dir.

Jeomorfolojik çalışmalar, fiziksel ve kimyasal anlaşmalar litoloji ile ilgilidir. Doğru cevap A'dır.

Yamaçların stabilitesini kontrol eden parametrelerden bir tanesi de yamaç malzemesinin suya doygunluğu ve nem oranıdır. Drenaj yoğunluğu ne kadar yüksek olursa, infiltrasyon o derecede düşük ve yüzey akışı ise o derecede hızlı olur. Bu sebeple akarsulara olan yakınlık seviyesi yamaçları nemli kılıp heyelana sürükleyebildiği gibi, topuk kısmından aşındırma şeklinde aşındırabilmekte ve heyelanlara sebebiyet vermektedir. Doğru cevap C'dir.

Bir analizdeki kriterlerin hiyerarşik değerlerinin belirlenmesinde Saaty (1980) tarafından bir tercih tablosu yayınlanmıştır. 7 nolu önem derecesi 1. parametre 2. parametreye göre çok fazla önemli anlamına gelir. Doğru cevap D'dir.

AHP ve CBS analizlerinde heyelan riskiyle ilgili yamaçların kuzey-güney yönünde olması ve alüvyonlu yapıya sahip olması 4 puanla en yüksek risk kategorisinde değerlendirilir. Doğru cevap E'dir.

En yüksek dayanımlı kaya grubu prekambriyen yaşlı granit ve metagranitoyitlerdir. Doğru cevap D'dir.

ArcMap uygulamasındaki “Polygon to Raster” algoritması seçilerek, “Value Field” kısmı için vektörel verinin öznitelik tablosundaki “Puan” sütunu seçildikten sonra gerekli piksel boyutu girilerek vektörel verimiz raster formatına dönüştürülür. Yapılan dönüşüm sonrası, yüksek, orta, zayıf dayananımlı kayalar ve alüvyon birimler sınıflandırılarak daha iyi bir görselleştirme için renklendirme yapılır. Doğru cevap A'dır.

Her pikselin kendine ait bir değeri olmasından dolayı puanlama sisteminin çalışması için bu veriler yeniden sınıflandırılmalı ve analize girmeye uygun hale getirilmelidir. Bu sebeple yine ArcMap içerisindeki Reclassify algoritması üzerinden istenilen değer aralığının tabloya göre puanları verilmelidir. Puanlar verildikten sonra bir temel bir hata yapılıp yapılmadığını kontrol etme amacı ile puanlara göre renklendirilerek incelenebilir. Doğru cevap C'dir.

AHP kullanarak ağırlıklı bindirme analizi yapmak için ArcMap içindeki Weighted Overlay algoritması açılarak her bir girdi verinin algoritmayı nasıl etkileyeceği girilir. Bu ağırlıklar karşılıklı ikili matriste o katsayı ile çarpılarak toplanılması anlamına gelmektedir. Doğru cevap B'dir.