CBS'DE PROJE TASARIMI VE YÖNETİMİ II - Deneme Sınavı - 8

Önceki bölümlerden aşina olduğumuz gibi, CBS ortamında sayısallaştırılan ve oluşturulan bütün haritalar coğrafi verileri barındıran katmanlardan oluşmaktadır. Her bir katman; litoloji, fay, tabaka doğrultu-eğimi, yol, yerleşim, akarsu vb. farklı türdeki sayısal
bilgilerin poligon, çizgi ve nokta verileri olarak depolanmış halidir.
Heyelan analiz haritaları oluşturulurken, kullanılacak analiz tipine göre farklı içeriklerde verilere ihtiyaç duyulmaktadır. Bu veriler önceki konulardan aşina olunan coğrafi
veritabanı kuralları ve kavramlarına uygun olarak hazırlanmalı ve depolanmalıdır. Analizler yapılırken veriler poligon, çizgi, nokta ve hücresel olarak birbirleri ile iletişime geçecekleri için, ortak bir format belirlenmeli ve işlemler o format üzerinden yapılmalıdır. Bu
anlamda, coğrafi bilgi sistemleri ortamının hücresel veri üzerinden hesaplama işlemine
daha yatkın olduğu söylenebilir. Hücresel verilerin veri depolama hacmi vektör verilere
göre oldukça büyük olsa da, bindirme tekniği ile yapılan konumsal analizlerin gerçekleştirilmesi daha kolaylaştırmaktadır.

GİRİŞ
Önceki bölümlerden aşina olduğumuz gibi, CBS ortamında sayısallaştırılan ve oluşturulan bütün haritalar coğrafi verileri barındıran katmanlardan oluşmaktadır. Her bir katman; litoloji, fay, tabaka doğrultu-eğimi, yol, yerleşim, akarsu vb. farklı türdeki sayısal
bilgilerin poligon, çizgi ve nokta verileri olarak depolanmış halidir.
Heyelan analiz haritaları oluşturulurken, kullanılacak analiz tipine göre farklı içeriklerde verilere ihtiyaç duyulmaktadır. Bu veriler önceki konulardan aşina olunan coğrafi
veritabanı kuralları ve kavramlarına uygun olarak hazırlanmalı ve depolanmalıdır. Analizler yapılırken veriler poligon, çizgi, nokta ve hücresel olarak birbirleri ile iletişime geçecekleri için, ortak bir format belirlenmeli ve işlemler o format üzerinden yapılmalıdır. Bu
anlamda, coğrafi bilgi sistemleri ortamının hücresel veri üzerinden hesaplama işlemine
daha yatkın olduğu söylenebilir. Hücresel verilerin veri depolama hacmi vektör verilere
göre oldukça büyük olsa da, bindirme tekniğ

Önceki bölümlerden aşina olduğumuz gibi, CBS ortamında sayısallaştırılan ve oluşturulan bütün haritalar coğrafi verileri barındıran katmanlardan oluşmaktadır. Her bir katman; litoloji, fay, tabaka doğrultu-eğimi, yol, yerleşim, akarsu vb. farklı türdeki sayısal
bilgilerin poligon, çizgi ve nokta verileri olarak depolanmış halidir.
Heyelan analiz haritaları oluşturulurken, kullanılacak analiz tipine göre farklı içeriklerde verilere ihtiyaç duyulmaktadır. Bu veriler önceki konulardan aşina olunan coğrafi
veritabanı kuralları ve kavramlarına uygun olarak hazırlanmalı ve depolanmalıdır. Analizler yapılırken veriler poligon, çizgi, nokta ve hücresel olarak birbirleri ile iletişime geçecekleri için, ortak bir format belirlenmeli ve işlemler o format üzerinden yapılmalıdır. Bu
anlamda, coğrafi bilgi sistemleri ortamının hücresel veri üzerinden hesaplama işlemine
daha yatkın olduğu söylenebilir. Hücresel verilerin veri depolama hacmi vektör verilere
göre oldukça büyük olsa da, bindirme tekniği ile yapılan konumsal analizlerin gerçekleştirilmesi daha kolaylaştırmaktadır

Bilindiği gibi, heyelan duyarlılık haritaları, analizi yapılacak bölgedeki risk alanların dağılımı ve özelliklerinin gösterildiği haritalardır. Heyelan duyarlılık haritaları, haritalanacak
bölgenin büyüklüğüne, sahadan toplanan ve uzaktan algılama yöntemleri ile çıkartılan verilere ve bu verilerin kalitesine çok farklı ölçeklerde hazırlanmaktadır. Ancak bilinmelidir
ki, bu haritalarda genellikle bölgede fark edilebilir heyelanlar gösterilmektedir (Einstein,
1988; van Westen, 1994; Parise, 2001; Griffiths ve ark., 2002). Bu sebeple, bu uygulama
ünitesinde tipik bir heyelan analizinde kullanılabilecek araziden ve coğrafi bilgi teknolojileri yardımı ile elde edilen verilerin irdelenmesi gerekmektedir. Bu verilerden bazıları vektörel olarak, bazıları hücresel olarak elde edilebilir. Ancak ortak bir dil kullanılması amacı
ile hücresel veri üzerinden işlem yapılmalı ve bunun için vektörel veriler uygun dönüşüm
standartlarında hücresel veriye dönüştürülmelidir. Bu dönüşüm yapılırken beklenen hücre boyutuna bağlı olarak mekânsal hassasiyetin kaybolması durumuna dikkat edilmeli,
veri kayıpları yaşanmaması için uygun piksel boyutu seçilmelidir

Litoloji
Bir arazinin jeomorfolojisi ile ilgili temel verilerden bir tanesi, o sahanın litolojik özellikleri olarak tanımlanan jeolojik birimlerin toplandığı poligonlardan oluşan veri kaynağıdır
(Dai ve ark., 2001). Jeomorfoloji çalışmalarının alt grubu olan heyelan analizleri, arazide
mostra veren ve kayaların ayrışma özellikleri ile ilişkilidir. Jeolojik birimler, bölgenin heyelana karşı direnci hakkında dikkate alınmaya değer bilgiler sunmaktadır. Bu sebepledir
ki, heyelan çalışmalarında kullanılacak litolojik verilerin belirli bir standartta ve düzenli
bir şekilde saklanması gerekmektedir. Daha önce belirtildiği gibi, dijital jeoloji haritalarında litolojik birimlerin tanımlandığı poligonların arka plan verilerinde simge, yaş, litoloji ve istif adı gibi o birimi tanımlayacak öznitelik verileri bulunmaktadır.
Heyelan analizlerinde kullanılan litolojik verilerde olması gereken en önemli

Topoğrafya, Eğim ve Bakı
Heyelan ve kütle hareketi gibi analizlerin ana verilerinden bir başkası topoğrafya bölgenin
yüksekliği, dolaylı yoldan bölgenin eğim ve bakı haritasıdır. Eğim açısı heyelan oluşumunun tetiklenmesinde doğrudan bir rolü olması sebebiyle analizlerde kullanılan parametrelerden bir tanesidir (Anbalagan, 1992; Pachauri ve ark.,1998; Clerici ve ark., 2002; Saha
ve ark., 2002; Çevik ve Topal, 2003; Ercanoğlu ve ark., 2004). Önceki çalışmalar göstermektedir ki, yamaç eğimi dikleştikçe kütle hareketi ihtimali artmaktadır.
Topoğrafya verisinden elde edilen diğer bir önemli veri ise bakı haritasıdır. Bakı, teorik bölümde bahsettiğimiz heyelan oluşumunda önemli faktörlerden olan süreksizlik,
yağış, rüzgar ve ısı değişimleri gibi özelliklerin kaya kütlelerine etkisini belirlemek için
kullanılan bir parametredir (van Westen ve Bonilla, 1990; Carrara ve ark., 1999; Maharaj,
1993; Guzetti ve ark., 1999; Nagarajan, 2000; Saha ve ark., 2002; Çevik ve Topal, 2003;
Ercanoğlu ve ark., 2004; Lee ve ark., 2004a,b). Heyelanların belli yönelimlere sahip yamaçlarda daha sık görülmesinden yola çıkılarak elde edilen bu parametre, bölgeye düşen yağışın yönü ve güneş ışığının etkisi gibi meteorolojik olayları analize eklemek için
kullanılır. Bilindiği gibi, yoğun yağış alan yamaçlar, nem, organik madde, bitki örtüsü ve
gece yaşanan don olayları kayaların içeresindeki süreksizlikleri genişletmekte ve heyelan
ihtimalini arttırmaktadır.

Topoğrafya verisinden elde edilen diğer bir önemli veri ise bakı haritasıdır. Bakı, teorik bölümde bahsettiğimiz heyelan oluşumunda önemli faktörlerden olan süreksizlik,
yağış, rüzgar ve ısı değişimleri gibi özelliklerin kaya kütlelerine etkisini belirlemek için
kullanılan bir parametredir (van Westen ve Bonilla, 1990; Carrara ve ark., 1999; Maharaj,
1993; Guzetti ve ark., 1999; Nagarajan, 2000; Saha ve ark., 2002; Çevik ve Topal, 2003;
Ercanoğlu ve ark., 2004; Lee ve ark., 2004a,b). Heyelanların belli yönelimlere sahip yamaçlarda daha sık görülmesinden yola çıkılarak elde edilen bu parametre, bölgeye düşen yağışın yönü ve güneş ışığının etkisi gibi meteorolojik olayları analize eklemek için
kullanılır. Bilindiği gibi, yoğun yağış alan yamaçlar, nem, organik madde, bitki örtüsü ve
gece yaşanan don olayları kayaların içeresindeki süreksizlikleri genişletmekte ve heyelan
ihtimalini arttırmaktadır

Arazi Kullanımı / Arazi Örtüsü
Arazi kullanımı ya da arazi örtüsü, yamaçların stabil durumlarının bir ifadesidir. Çorak
ve az bitki örtüsü ile kaplanmış yamaçların heyelan risklerinin daha yüksek olduğu bilinmektedir (Anbalagan, 1992; Turrini ve Visintainer, 1998; Çevik ve Topal, 2003). Arazi
kullanımı, tarım alanları, göller, ağaçlar ve otoyollar gibi özellikler olmak üzere belirli bir
bölge ile ilgili insan aktivitesi ve ekonomik fonksiyonu ile ilişkili olan bir parametredir.
Analiz yapılmadan önce bölge ile ilgili arazi kullanımı çalışması yapılmalı ve bununla ilgili
bir döküm haritası üretilmelidir.

Drenaj Ağları Akarsulara Yakınlık Derecesi
Yamaçların stabilitesini kontrol eden parametrelerden bir tanesi de yamaç malzemesinin
suya doygunluğu ve nem oranıdır. Drenaj yoğunluğu ne kadar yüksek olursa, infiltrasyon
o derecede düşük ve yüzey akışı ise o derecede hızlı olur (Pachauri ve ark., 1998; Naga-
6. Ünite - CBS’de Heyelan Analizleri 137
rajan ve ark., 2000; Çevik ve Topal, 2003). Bu sebeple akarsulara olan yakınlık seviyesi
yamaçları nemli kılıp heyelana sürükleyebildiği gibi, topuk kısmından aşındırma şeklinde
aşındırabilmekte ve heyelanlara sebebiyet vermektedir. Ancak akarsuların etkisinin tam
olarak anlaşılabilmesi için iyi bir arazi gözlemi gerekmektedir. Coğrafi bilgi sistemleri ortamında yapılacak analizlerde, akarsuların etki alanlarını saptamak için tampon bölgeler
oluşturulur.

Faylar ve Süreksizlikler
Faylar, diri veya antik kaya grupları arasındaki büyük süreksizliklerden bir tanesi olarak
kabul edilmektedir. Heyelan analizlerinde ise, tetikleyici olarak sınıflandırılabilecekleri
gibi, aşındırıcı dolayısı ile ilerletici olarak da görülebilirler. Akarsu ve drenaj sistemlerinde olduğu gibi, coğrafi bilgi sistemleri ortamında çizgi olarak temsil edilen yapıların etki
alanları bir tampon bölge yapılarak belirlenmektedir.

COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMİ TABANLI TEHLİKE/RİSK
HARİTALARININ HAZIRLANMASI, SORGULANMASI,
RAPORLANMASI VE ANALİZLERİN GERÇEKLEŞTİRİLMESİ
Afet yönetiminde coğrafi bilgi teknolojileri, özellikle afet öncesi bütünleşik afet tehlike ve
risk haritalarının oluşturulmasında, afet anında süreçlerin yönetimi, sorgulama ve istatistiki verilerin değerlendirilmesinde afet sonrasında ise iyileştirme hasar tespit ve yer seçimi
çalışmalarında önemli bir karar destek sistemi olarak kullanılmaktadır.
Coğrafi Bilgi Sistemi tabanlı Afet Yönetimi süreçlerinin etkin, doğru ve hızlı bir şekilde yönetilebilmesi ise; Standartlara dayalı ulusal mekânsal bir veri altyapısının kurulması
ile mümkündür (Şekil 5.1).
Mekânsal Veri Altyapısı, coğrafi verilerin toplanması, depolanması, işlenmesi, dağıtımı, kullanımı ve güncellenmesi amacıyla gerekli olan bilgi teknolojileri, coğrafi bilgi altyapısı politikaları, coğrafi bilgi standartları, insan kaynakları ve bunlara ilişkin etkinliklerin
bütünü olarak ifade edebiliriz.
Coğrafi Bilgi Sistemi Tabanlı
Afet Yönetimi Uygulamaları
Şekil 5.1
Mekânsal Veritabanı
Tasarımı Kavramsal
Modeli
İdari Yapı Koruma Alanları Jeoloji Hidrografya
Akarsu Göller
Barajlar ve
Göletler
Sulama
Alanları
Su Kalite İstasyonları
İçme Suyu
İshale Hatları
Dere
Sulama
Kanalları
Akım Gözlem
İstasyonları

Mekânsal Veri Altyapısı, coğrafi verilerin toplanması, depolanması, işlenmesi, dağıtımı, kullanımı ve güncellenmesi amacıyla gerekli olan bilgi teknolojileri, coğrafi bilgi altyapısı politikaları, coğrafi bilgi standartları, insan kaynakları ve bunlara ilişkin etkinliklerin
bütünü olarak ifade edebiliriz.

İdari Yapı Koruma Alanları Jeoloji Hidrografya
Akarsu Göller
Barajlar ve
Göletler
Sulama
Alanları
Su Kalite İstasyonları
İçme Suyu
İshale Hatları
Dere
Sulama
Kanalları
Akım Gözlem
İstasyonları
Havza
Sınırları
Kuyu
Jeolojik
Formasyonlar
Devlet Alanı Milli Parklar Fay Hatları
Tabiat Alanı Sulak Alanlar
Turizm Alanları Antik Yerleşimler
Tabiat Parkı
Kraterler
Tabiat Koruma
Alanları Kıvrım
Eksenleri
Özel Jeolojik
Alanlar
Volkanik
Alanlar
Deprem
Katalog
Yaban Hayatı Kor.
ve Geliş. Alanları
İl Alanı
İlçe Alanı
Mahalle Alanı
Köy Alanı

Koruma Alanları Jeoloji Hidrografya
Akarsu Göller
Barajlar ve
Göletler
Sulama
Alanları
Su Kalite İstasyonları
İçme Suyu
İshale Hatları
Dere
Sulama
Kanalları
Akım Gözlem
İstasyonları
Havza
Sınırları
Kuyu
Jeolojik
Formasyonlar
Devlet Alanı Milli Parklar Fay Hatları
Tabiat Alanı Sulak Alanlar
Turizm Alanları Antik Yerleşimler
Tabiat Parkı
Kraterler
Tabiat Koruma
Alanları Kıvrım
Eksenleri
Özel Jeolojik
Alanlar
Volkanik
Alanlar
Deprem
Katalog
Yaban Hayatı Kor.
ve Geliş. Alanlar

Jeoloji Hidrografya
Akarsu Göller
Barajlar ve
Göletler
Sulama
Alanları
Su Kalite İstasyonları
İçme Suyu
İshale Hatları
Dere
Sulama
Kanalları
Akım Gözlem
İstasyonları
Havza
Sınırları
Kuyu
Jeolojik
Formasyonlar
Devlet Alanı Milli Parklar Fay Hatları
Tabiat Alanı Sulak Alanlar
Turizm Alanları Antik Yerleşimler
Tabiat Parkı
Kraterler
Tabiat Koruma
Alanları Kıvrım
Eksenleri
Özel Jeolojik
Alanlar
Volkanik
Alanlar
Deprem
Katalog

Hidrografya
Akarsu Göller
Barajlar ve
Göletler
Sulama
Alanları
Su Kalite İstasyonları
İçme Suyu
İshale Hatları
Dere
Sulama
Kanalları
Akım Gözlem
İstasyonları
Havza
Sınırları
Kuyu

Coğrafi Bilgi Sisteminde yeryüzüne ait bilgiler, vektör ve raster formatlarda birbirlerinden soyutlanmış farklı tabakalar şeklinde depolanırlar.

Deprem Büyüklüğü; Depremin ortaya çıkardığı toplam enerjiyi karakterize eden, aletsel ölçüm ve hesaplama sonucunda bulunan değerdir. İlk olarak 1936 yılında ‘Richter‘ tarafından
tanımlandığı için bu adla anılır. Farklı sismik dalga verilerini ve belirli kriterleri kullanarak
çeşitli deprem Magnitüdü hesaplama yöntem ve formülleri geliştirilmiştir .Md, Ms, Ml, Mb,
Mw şeklindeki kısaltmalarla ifade edilirler. Sismolojide en çok kullanılan büyüklük değerleri,
cisim dalgası fazından hesaplanan mb, yüzey dalgasından hesaplanan Ms ve dalga şekilleri
modellemesinden hesaplanan Mw değerleridir.

Deprem Şiddeti; Depremlerin insanlar, çevre, yapılar ve doğa üzerinde meydana getirdiği etkiler, hasarlar veya değişimlerin gözleme dayalı olarak derecelendirilmesidir. Şiddet yalnızca
depremin büyüklüğüne değil merkez üssünden uzaklığa ve o yerin yerel zemin yapısına bağlıdır. Depremin şiddeti tek bir yapı veya yapı gurubu üzerindeki etkiyi değil, bir yerleşmedeki
farklı yapı türlerinde meydan gelen toplam hasarları göstermektedir. Uzun süreli gözlemler
sonucunda hazırlanmış ve uluslararası alanda kabul görmüş şiddet cetvelleri bulunmaktadır.
Deprem şiddetini 12 derece üzerinden tanımlayan ve ülkemizde de kullanılan bu cetveller
arasında Medvedev Sponheur-Karnik (MSK), Değiştirilmiş Mercalli şiddeti (MMI) ve Avrupa
Makro sismik şiddet cetveli ( EMS) sayılabilir (Tablo 5. 1).

Deprem Şiddeti; Depremlerin insanlar, çevre, yapılar ve doğa üzerinde meydana getirdiği etkiler, hasarlar veya değişimlerin gözleme dayalı olarak derecelendirilmesidir.
Şiddet yalnızca depremin büyüklüğüne değil merkez üssünden uzaklığa ve o yerin yerel
zemin yapısına bağlıdır. Depremin şiddeti tek bir yapı veya yapı gurubu üzerindeki etkiyi
değil, bir yerleşmedeki farklı yapı türlerinde meydan gelen toplam hasarları göstermektedir. Uzun süreli gözlemler sonucunda hazırlanmış ve uluslararası alanda kabul görmüş
şiddet cetvelleri bulunmaktadır. Deprem şiddetini 12 derece üzerinden tanımlayan ve
ülkemizde de kullanılan bu cetveller arasında Medvedev Sponheur-Karnik (MSK), Değiştirilmiş Mercalli şiddeti (MMI) ve Avrupa Makro sismik şiddet cetveli ( EMS) sayılabilir (Tablo 5. 1).