STRES KAYNAKLARI VE ÖZEL STRESLİ DURUMLAR

Türk Dil Kurumu sözlüğünde “ruhsal gerilim” olarak belirtilmektedir. Literatürde farklı şekillerde tanımlanmakla birlikte, stresi kısaca herhangi bir içsel ya da dışsal etkene karşı verdiğimiz tepki olarak tanımlayabiliriz.

Mutluluğa neden olan ya da başarıya zemin hazırlayan etkenlerden kaynaklanan stres olumlu olarak (iyi stres) nitelendirilebilir ki, buna isteklendirme (motivasyon) de denmektedir. Diğer taraftan sıkıntıya, mutsuzluğa neden olan olaylardan kaynaklanan stres olumsuz olarak (kötü stres) nitelendirilebilir ve bireyin güçlerini tüketir. Ortak noktaları yaşandıklarında kişi için zorlayıcı olmalarıdır. Bu yüzden her ikisi de stres olarak tanımlanmaktadır.

Stres yaratan kaynakları, bireysel (kendinden kaynaklanan), çevresel (çevresinden, içinde yaşadığı ortamdan kaynaklanan) ve örgütsel (çalıştığı, geçimini sağladığı ortamdan kaynaklanan) olarak üçe ayrılır.

Bireysel stres kaynakları kişilerin hayalleri, istekleri, ihtiyaçlarının yanı sıra yetenekleri, karakterleri, mizaçları ve kişiliklerinden oluşmaktadır. Ruhsal, duygusal, bedensel, ekonomik ve yaşam tarzından kaynaklanan stresörler olarak ele alınabilir.

İnsan sağlığı kişilik özellikleri, davranışları, genetik örüntüsü ve çevre arasındaki etkileşimin bir ürünüdür. Bazı insanlar yeni ortam ve kişilerden korku ve çekingenlik duyarlar. Kişilik özelliklerine göre, işleri zamanında ve eksiksiz biçimde bitirmek isterler. Kolay beğenmezler, mükemmelci olurlar. Sorumluluk ve görev bilinçleri yüksektir. Etraftan gelecek tepki, uyarı ve tehditlere daha duyarlı, hassas
ve alıngandırlar. Bu nedenle, yaşadıkları onlar için birer stres kaynağıdır. Olaylardan hemen etkilenip coşkuya yada korkuya kapılabilirler (olumlu – olumsuz stres).

Stresin psikolojik yönüne ağırlık veren Lazarus'a (1984) göre stres "insanlar üzerinde fizyolojik, sosyal ve psikolojik sistemlerde rahatsızlık yaratabilecek aşırı taleplerin sonucudur”. Diğer taraftan bireyin yaşı da önemli bir stres kaynağı olmaktadır. Kişinin stresle başa çıkma gücü yıllar içinde azalmakta, yaşadığı tecrübeler çekincelerini artırmakta, ruhsal durumu değişimlere cevap vermede
yetersiz kalmaktadır.

Günümüzde ekonomik durum da pek çok kişi için önemli bir stres kaynağıdır. Bireyin kendisinin ve ailesinin geçimini sağlaması, beklentilerini ve hayallerini gerçekleştirebilecek maddi imkanları sağlamaya çalışması, daha fazla çalışmak zorunda kalması, ya da eğlenceye, dinlenceye vakit ayırmaması hep birer
stres kaynağı iken bunları yeterince sağlayamaması da ayrı bir stres kaynağıdır. Bireyler daha güzel bir ev, daha güzel bir araba, daha lüks bir yaşam hayali kurarken bir taraftan olumlu, diğer taraftan olumsuz stres etkisi altında kalırlar.

Kişiler ne kadar içinde bulundukları doğal yaşam tarzından uzaklaşır, ne kadar zor hayallere saplanırlarsa kendilerine o derecede stres ortamı oluşturmuş olurlar. Kişilerin stres ile başa çıkmada kullandıkları bazı yöntemler de strese neden olmaktadır. Örneğin stres altında kalındığında alkollü içecek kullanmak, sigara içmek, gürültülü, dumanlı, loş ortamlarda stresten kurtulmaya çalışmak da kişi için ayrı için bir stres kaynağı iken, monoton bir yaşantı, hep aynı döngü içinde bulunmak da bir stres kaynağıdır.

Bu stres kaynakları, fizik-jeolojik-kimyasal çevre, biyolojik çevre ve sosyal çevre diye üç bölümde incelemek mümkündür.

Fizik-jeolojik-kimyasal çevremizden kaynaklanan stres faktörlerine baktığımız zaman yaşadığımız, içinde bulunduğumuz ortamdaki soğuk, sıcak, gürültü, radyasyon doğrudan bizi etkileyen faktörler olarak karşımıza çıkmaktadır. Kişiler; atmosferdeki meteorolojik olaylardan, canlılar üzerinde etkisi bulunan ısı, nem, hava basıncı, güneş ışınları, rüzgar ve kirliliklerden etkilenirler.

Biyolojik çevreden etkilenme sonucu ortaya bedensel birtakım hastalıklar çıkar. Çevremizde ortaya çıkan hastalıklar, bunlardan korunmaya çalışmak, başka ülkelerde ortaya çıkan kuş gribi gibi bulaşıcı hastalıkların bulunduğumuz bölgeleri etkilemesi de bizlerde strese neden olur. Besin maddelerinin kirlenmesi, azalması, teminindeki güçlükler beden sağlığımızın bozulmasına neden olacağından ayrı birer
stres nedenidir.

Bireyin yaşamını sürdürdüğü çevrenin bileşimlerinden biri olan sosyal çevre de önemli bir stresör olarak karşımıza çıkmaktadır. Kişiler; amaçlarına ulaşmak, başarılı olmak, saygınlık kazanmak, daha iyi bir yaşam sürmek ve hayallerini gerçekleştirmek için uğraş verirler. Toplumsal kaynaklı isteklendiricilerin etkisinde yapılan bu uğraşılar başlangıçta olumlu bir stres nedeni iken bu çabaların şiddeti artar, süresi uzarsa, bu durumda kaygı, sıkıntı ön plana çıkar ki, artık olumsuz stres tabloya hakim olmaya başlar. Farklı iletişim stilleri, kısıtlamalar, bekleme zamanının uzaması, hatta eğlenmeye gittiğimiz ortamdaki kötü servis, insanlarda strese neden olur. Kişilerin yaşadıkları sosyal ortamlardaki suç oranları, adaletsizlikler, enflasyon, trafik karmaşası, toplumsal yapıda birden bire ortaya çıkan afetler, terör olayları, savaşlar gibi ekonomide, politikada meydana gelen değişiklikler kişileri korkutur, kaygıya sürükler. İnsanların tüm yaşamını, uyumunu alt üst eder. Kısaca strese neden olur.

Örgütsel stres; çalışma hayatımızda belirlenmiş ya da belirlenmemiş rol ve görevleri yerine getirirken ortaya çıkan durumların yarattığı stres faktörlerini ifade eder. Bu kavram iş stresi veya mesleki stres olarak da adlandırılmaktadır. Örgütsel stres, örgütle yada işle ilgili herhangi bir beklentiye karşı tepkidir. Bu tepki işin yapılış şekli ile ilgili olabileceği gibi, çalışma ortamının çevresel özelliklerinden de
kaynaklanabilir.

Çalışma ortamı ve koşulları, işin sıkıcı olması, çok fazla iş, düşük ücret, iş tanımın tam olarak yapılmamış olması, yönetim, sorumluluk, terfi etme, yöneticilik ve performansın değerlendirilmesidir.

Çalışanların kendi aralarında ve yönetimle iletişimlerinin yetersiz veya kötü olduğu, huzursuz işletmeler, çalışma ortamı ve koşullarla ilgili bir atres kaynağıdır.

Eğitim, kariyer, çalışma hayatı dünyasında erkeklere nazaran daha fazla sorunla karşılaşan kadın için bunlar stres kaynağı iken, ev işlerinin aksamaması, çocukların, eşin ihtiyaçları kadınların stresinin artmasına neden olmaktadır. Kişisel özellikler, çevre, çalışma hayatı derken, karşılaştığı eşitsizlikler, adaletsizlikler kadın için ayrı bir stres kaynağı olmaktadır. Erkekler tek işte çalışırken, kadının bir
birinden çok farklı, iki farklı çalışma ortamı olması (ev ve iş), bu iş ortamlarının getirmiş olduğu görev ve sorumluluklar çalışan kadınların erkelere nazaran, çarpan etkisiyle, daha fazla stres altında olmasına neden olmaktadır.

Psikolojik şiddet; bir kişi yada grup tarafından bir kişiye sistemli bir şekilde
düşmanca ve ahlakdışı bir şekilde uygulanan psikolojik terördür.

Psikolojik şiddet davranışının amacı; hedef üzerinde üstünlük kurmak, buyruğu altına almak, korkutarak kontrol altında tutmak ve bezdirerek yok etmektir. Psikolojik şiddet; hiyerarşik bir yapılaşmanın olduğu gruplarda ya da zayıf bir kontrolün olduğu örgütlerde güçlünün diğer kişilere psikolojik yollardan baskı yapmasıdır.

Hamilelik dönemi stresi, çalışan kadınlardaki stres, mobbing, sınav stresi, evlilikteki stres ve  ailede özel gereksinimli birey olması gibi durumlardan kaynaklı stres tipleridir.

Bu durum beş ana başlıkta incelenir, bunlar;

1. Kişinin uygun iletişimde bulunması üzerinde etkili faktörler
a. Kişinin kendisini gösterme olanaklarının kısıtlanması,
b. Kişinin sözünün sürekli kesilmesi,
c. Çalışma arkadaşlarının kişinin kendisini gösterme olanaklarını kısıtlaması,
d. Kişinin sözlü tehditler alması,
e. Sözlü saldırılırda bulunulması,
f. Kişinin ret edilmesi için sözel aktivitelerde bulunulması,
2. Kişinin sosyal temaslarda bulunması üzerinde etkili faktörler
a. İş arkadaşlarının kişiyle konuşmaması, konuşmasının yasaklanması,
b. Kişinin diğer çalışanlardan izole bir ortamda çalıştırılması,
3. Kişinin kişisel itibarı üzerinde etkili faktörler
a. Kişinin arkasından konuşulması,
b. Kişiyi gülünç duruma düşürmek için taklidinin yapılması,
c. Kişinin engelliği ya da özrü ile alay edilmesi,
d. Kişinin inançları ile alay edilmesi,
4. Kişinin mesleki konumu üzerinde etkili faktörler
a. Kişiye iş verilmemesi,
b. Kişiye anlamsız işler verilmesi,
5. Kişinin fiziksel sağlığı üzerinde etkili faktörler
a. Kişiye tehlikeli işlerin verilmesi,
b. Kişinin cinsel tacize maruz kalması,

olarak incelenebilir.