STRESİN TANIMI VE DOĞASI

Stres, bir stresöre karşı bedensel ve ruhsal anlamda verilen tepkilere denir ve bu tepki, organizmanın bedensel ve/veya ruhsal anlamda tehdit altında olduğunu gösterir. Tehdit karşısında organizma ‘savaşma’ veya ‘kaçma’ tepkisi gösterecektir.

Stres kavramını canlı organizma için ilk olarak Canon kullanmıştır. Canon stresin canlı organizmanın içsel dengesinin dışsal güçlerce bozulması sonucunda oluştuğunu belirtmiş, ‘savaş ya da kaç tepkisi’ çerçevesinde değerlendirmiştir.

Stres karşılaşılan yeni bir duruma karşı insanın ruhsal ve/veya bedensel kapasitesinin ulaştığı sınırların zorlanmasıdır. Bu zorlanmaya karşı organizma bir tepki geliştirir ki; buna strese yanıt denir. Uygun olmayan bir şekilde stres kavramını karşılamak üzere günlük dilde kullanılan ‘endişe’ veya ‘sıkıntı’ gibi kavramlar ise stres etmenlerine uygun yanıt verilememesi durumunda ya da yeterli yanıt verilememesi durumunda (bu etmenle başedilemediği durumlarda) organizmanın ortaya koyduğu ruhsal tepkilerdir.

Travma, şiddetli egzersiz, gürültülü ortam, çevre ısısının yeterinden fazla veya az olması, nemim yeterinden fazla veya az olması, besin yetersizliği.

Ekonomik çalkantılar, politik çatışmalar, aile içi çatışmalarıdır.

Yakın kaybı, boşanma, işten çıkarılma, eşle çatışma yaşama ve gidişatı iyi olmayan bir hastalığa sahip olduğunu öğrenmedir.

Anlık stres, akut, akut kontrol edilemeyen stres ve kronik kontrol edilemeyen stres olarak sınıflandırılır.

Stres ile ilgili literatürde stres etmenine yanıtla ilişkili olarak daha çok üzerinde durulan genel adaptasyon sendromudur.

Bu evreler, alarm evresi, direnç evresi ve tükenme evresi olarak üçe ayrılır.

1. Kalp kaslarının kasılma gücü ve hızında artma.
2. Kalp atım sayısında artma.
3. Soluk borusunda genişleme. Solunumun hızının ve derinliğinin artması.
4. Böbreğin boşaltım işlemi hızında azalma.
5. Kortizolde olduğu gibi özellikle karaciğerde depolanmış olarak bulunan şekerin yıkılması.
Yıkılan bu şekerin kana karışarak kan şekerinin yükselmesi.
6. Kortizolde olduğu gibi organizmada depolanmış halde bulunan yağların yıkılımının artması.
7. Organizmanın ısısının artması.
8. Göz bebeklerinin tıpkı karanlık bir odaya girmiş gibi açılması.
9. Zihinsel aktivitenin artması.

Bu dengeler, biyolojik denge, psikolojik denge ve sosyal dengedir.

Olumlu duyguları hissedememek organizmanın olumlu duygulardan mahrum kalmasına neden olabilir. Ancak bu durum organizmanın yaşamının son bulmasına neden olabilecek sonuçlar doğurmaktan uzaktır. Olumsuz duyguları hissetmemek organizmanın kısa vadede sadece olumlu duygular hissetmesini sağlarken orta ve uzun vadede yaşamla bağdaşmayan sorunlara yol açabilmektedir.

Merkez sinir sisteminin harekete geçmesiyle birlikte böbrek üstü bezlerinden salınan adrenalin ve kortizol nefes alıp vermemizi, kalp hızımızı, kan basıncımızı yükselterek beynimize ve kaslarımıza oksijen bakımından daha zengin kan
gitmesini sağlar ve bu da bizi kaçmaya ya da savaşmaya hazır hale getirir. Tüm bunların yanı sıra;
a. Duyuların hassasiyeti artar
b. Bellek keskinleşir
c. Zihinsel faaliyetler artar
d. Organizma acıya daha dayanıklı hale gelir.

Organizma ister savaşsın ister kaçsın fizyolojik olarak aynı şeylere ihtiyaç duyar. Stres etmeni ile karşılaşan organizma yukarıda da anlatıldığı gibi hipotalamus
– hipofiz – böbrek üstü sistemini harekete geçirir. Hipotalamus – hipofiz – böbrek üstü sisteminin harekete geçmesi ile böbrek üstü bezlerinden adrenalin ve kortizol denilen hormonlar salgılanır.

Savaş ya da kaç tepkisine göre tehdit kaynağı ile karşılaşılan organizma tehdit kaynağı ile savaşacak ya da kaçacaktır. Her iki tepki de bedenin hazırlanmasını gerektirmektedir. İşte bu hazırlığı sağlayan stresör etmenlere karşı verilen fizyolojik yanıttır.

Bu kuramlar, biyolojik, psikolojik, sosyal kuramlar, sistem yaklaşımları, evrim kuramı, yaşam değişimi kuramı ve çevresel stres kuramıdır.

1. Özellikle karaciğerde depolanmış olarak bulunan şekerin (glikojen) yıkılması. Yıkılan bu şekerin kana karışarak kan şekerinin yükselmesi.
2. Organizmanın karaciğer dışındaki organ ve dokularda temel yapı taşı olan proteinin yıkımını artması.
3. Organizmada depolanmış halde bulunan yağların yıkılımının artması.
4. Organizmanın savunma sisteminde rol alan hücrelerin ve çeşitli maddelerin işlevlerinin ve miktarlarının azalması.
5. Kan damarlarının duyarlılığını arttırarak kan basıncının artması.6. Sindirim sisteminde salgıların artması ve böylece mide asitliğinin artması.
7. Zihinsel aktivitenin artması

Stres etmeninin gücüne, organizmanın uyum yapabilme yeteneği ve kapasitesi ve organizmanın başedebilmek için kullandığı bedensel ve ruhsal enerjinin düzeyine bağlıdır.

1. Organizmalar içsel dengelerini korumak gibi bir içgüdüye sahiptirler.
2. Stres etmenleri iç dengeyi bozcu etkiye sahiptirler. Organizma ise stres etmenlerine fizyolojik bir tepki verir. Bu tepki içsel dengeyi korumaya yönelik bir savunmadır.
3. Savunmaya yönelik olan fizyolojik tepki aşamalı bir şekilde alarm, direnç ve tükenme evrelerini izler. Bu uyum süreci stres etmeninin gücü, yoğunluğu ve süresine bağlı olduğu gibi aynı zamanda stres etmenine karşı gösterilen direncin başarılı olup olmadığına bağlıdır.
4. Organizmanın stres etmenine verdiği yanıtta kullandığı bedensel ve ruhsal enerji sınırlıdır. Bu enerjinin tükenmesi durumunda ölüme kadar gidebilen sonuçlar doğabilir.

Bu faktörler organizma ve çevre ile ilgilidir.Bu faktörler içsel, dışsal ve psişik (ruhsal yapı ile ilgili) faktörler olarak bilinirler.