ÇATIŞMA VE STRES YÖNETİMİ I

Çatışma yaşamın kaçınılmaz bir parçasıdır. Bir yol gezisinde arabadakiler farklı yönlere gitmek için anlaşmazlığa düşebilirler. Bir kişi başkalarının rahatsız olacağı düzeyde yük­sek sesle müzik dinleyebilir. Arkadaşlar bir eşyanın kırılmasından kimin sorumlu olduğu­nu bulmak için tartışabilirler. Bütün bunlar insanların günlük yaşamlarında sürekli kar­şılaşabilecekleri çatışma türleridir. Buna karşın, yaşanabilecek tüm çatışmalar her zaman bu düzeyde küçük ve zararsız değildir. Bazı çatışmalarda karşılaşılan tehdit edici ve zarar verici saldırılar, bireyler arasında ciddi sorunları ortaya çıkarabilmektedir. Arabuluculuk ise bireylere birbirlerine şiddet uygulamadan bir çözüm bulma seçeneği sunar. Ayrıca, arabuluculuk taraflara istemedikleri bir çözüme razı olmanın dışında bir anlaşma zemini sunar. Böylece, sürecin sonunda her iki taraf da kazanmış olmanın huzurunu yaşar.

Arabuluculuk ve diğer AÇÇY arasında benzer yanlar olmakla birlikte gerek sürecin işletilmesi gerekse elde edilen sonuçlar açısından önemli farklılıklar bulunmaktadır. Arabuluculuğa göre tahkim, taraflar tarafından sunulan kanıtlara dayalı olarak olay üzerinde üçüncü tarafsız bir kimsenin karar verdiği zorunlu, bağlayıcılığı bulunan, tarafların verilecek herhangi bir karara yasal olarak uyulması konusunda önceden anlaş­tıkları dolayısıyla taraflara karar verdikten sonra başka bir seçenek bırakmayan sonul bir süreçtir. Tahkim sürecindeki hakem, karar verme konusunda yetişmiştir. Arabuluculuk ise üçüncü tarafın yardımıyla yürütülen görüşmeleri içermektedir. Bu süreçte arabulucu tahkimdeki hakeme ya da mahkemedeki yargıca göre anlaşmazlık içinde bulunan taraflara bir sonuç dayatma gücüne sahip değildir.

Bir anlayışa göre arabuluculuk müzakere yöntemlerinden biri olarak ele alınırken; bir başka görüşe göre müzakere ve arabuluculuk birbirlerinin alternatifi olabilecek çatışma çözme yöntemlerindendir. Bu anlamda çoğu zaman arabuluculuk müzakere süreci başarısız olduğunda tercih edilen bir yöntem olarak da işlev görmektedir.

Arabuluculuğun müzakereye alternatif olarak görüldüğü anlayışa göre, karmaşanın fazla ve yoğun olduğu durumlarda, uzun süreli ve çözülmesi zor çatışma durumlarında ve taraf­ların farklı güç düzeylerine sahip olduğu anlaşmazlıklarda arabuluculuk yönteminin kul­lanılmasının daha etkili olacağı vurgulanmaktadır. Son yıllarda tüm dünyada yaygınlaşan arabuluculuk; boşanma, adli vakalar, uluslararası ilişkiler, ticari ilişkiler, eğitim kurumları, sigorta hizmetleri, sosyal ilişkiler, iş ilişkileri ve örgüt yönetimi alanlarında sıklıkla kul­lanılmaktadır. Türkiye’de hukuk siste­minde kullanılması yönünde adımlar atılmaya başlanan arabuluculuk sistemi, özellikle ABD’de mahkeme ve avukatların alternatifi olmuştur.

İşyeri arabuluculuğu özellikle zaman ve maliyet konusunda yüksek düzeyde yarar sağ­layan, göreve ilişkin kişilerarası çatışmaların çözümünde etkili olabilecek bir yöntemdir. İşyeri arabuluculuğu ayrıca iş çevresinin daha arkadaşça ve daha az stresli bir ortam olma­sına katkı sağlar. Çalışanları kendi çözümlerine ulaşacak şekilde yetkilendirmek, üst yö­neticilerin sorumluluklarını azaltarak önceliklerine yönelmelerine olanak sağlar. İşyeri arabuluculuğu iyileştirici olduğu kadar gelecekteki anlaşmazlıkları da önleme özelliğine sahiptir. İşyeri arabuluculuğu örgütün sürekli büyümesi ve bireysel gelişim için bir araç niteliği taşır.

Arabuluculuk, okul yaşamında öğrenci-öğretmen-veli-okul yöneticisi dörtgeni içinde taraflar arasında veya her bir kesimin kendi içinde ortaya çıkan çatışma ve anlaşmazlıkla­rın çözümlenmesinde de kullanılabilen bir yöntemdir. Okullarda arabuluculuğun uygu­lanması ile okuldaki geleneksel cezacı disiplin anlayışının, iç denetime dayalı bir anlayış çerçevesinde değiştiği; okullardaki şiddet olaylarının azaldığı, öğretmenlerin öğrenciler arasındaki çatışmalara daha az zaman harcadıkları; okulun örgütsel ikliminin olumlaş­masına katkı sağladığı çeşitli araştırmalarca vurgulanmaktadır. Son yıllarda okullarda çatışmaları çözme amacıyla “akran arabuluculuğu” projeleri uygulan­maktadır. İlk defa ABD’de uygulanan akran arabuluculuğu öğrencilerin kendi kendile­rine çatışmalarını çözmek amacıyla uygulanan, okullarda anlaşmazlıkların çözümünde oldukça etkili sonuçlar veren bir yöntemdir.

Arabuluculuk yöntemine ilişkin açık ve net bir şekilde vurgulanan konuların başında sürece tarafların gönüllülük temeli çerçevesinde katılmalarının zorunlu olması gelmektedir. Arabuluculuk, tarafların kontrolü ve arabulucunun otoritesi ilkesi çerçevesinde, tarafların kendi kararlarını verme otoritesine saygı duymayı ön plana çıkarır. Arabuluculuk sürecinin temel varsayımlarından biri, tarafların kendi kararlarını verme ve anlaşmalarının mimarı olma yeterliklerine sahip olmasıdır. Tarafların gönüllülük düzeyi, olayların karmaşıklığı, ça­tışmanın zorlukları ve arabuluculuk sürecinin öngörülemez dinamikleri, bu ilkelerin süreçte uygulanmasını zorlaştırarak arabulucunun sorumluluğunu ağırlaştırır.

Değerlendirici Arabuluculuk Tarzı: Bu tarz arabuluculukta, anlaşmazlıktaki ya­sal ve olgusal durumlar ile tarafların farklı görüşleri analiz edilir ve tahkim veya mahkeme sürecinde ne olup olmayacağına dair görüşler sunulur. Değerlendirici arabuluculuk, anlaşmazlığa ilişkin olayları ve yasaları, mümkün olduğunca tah­kim veya mahkeme sürecinde sunulmuş kanıtları inceler ve tahkim veya mahkeme sürecinde hakemlerin ya da hâkimlerin olaya yönelik nasıl bir reaksiyon içinde olacaklarına ilişkin görüş belirtir. Bu yönüyle değerlendirici arabuluculuk, tahkim gibi görünse de farklı bir süreçtir.

Çatışmanın neyle ilgili olduğuna ilişkin basit bir soruyu kavramsallaştırmanın pek çok kolay yolu bulunmaktadır. Bazı analistler ilgilere ve pozisyonlara odaklanan çatışma analizi araçları kullanırlar; bazıları şikâyetlere, gereksinimlere ve ilişkilere odaklanırlar; diğerleri de anlaşmazlığın etkilerini ve nedenlerini bir akıl haritasına benzer biçiminde ortaya koyan sorun ağacı veya olasılıklar ağacı analizleri yaparlar. Bu yaklaşımlardan her biri önemlidir; ancak sonuçta en değerli araçlar arabulucunun amacına en iyi hizmet eden araç olarak düşünülmelidir. 

Eşgüdümleyicilik: Arabulucu, aynı zamanda eşgüdümleyici (koordinatör)’dir. Arabu­lucu, arabuluculuk oturumunun yönetilmesine ve sınırların oluşturulmasına yardım eder. Arabulucuğun esnek yapısı nedeniyle, arabuluculuk oturumunda bulunanların çabaları ve söylemleri çoğu zaman asıl amaçtan uzaklaşabilmektedir. Herkesin kendi amaçlarını ve önceliklerine ön plana çıkarmaya çalıştığı bir kaos ortamında, arabulucunun herke­sin çabalarını ve düşüncelerini anlaşma hedefine yönlendirdiği eşgüdümleyicilik rolüne gereksinim duyulur. Böylece ara­bulucu çatışmanın taraflarını ortak bir noktada buluşturmayı hedeflemekte ve herkesin ortak görüşünü yansıtacak bir sonucun elde edilmesine yönelik çabalar göstermektedir. Bu anlamda arabulucunun eşgüdümleyicilik rolü, birleştiricilik rol ile aynı felsefeye da­yanmaktadır.

Arabuluculuğa ilişkin tanımlamaları doğru bir temele oturtmak için öncelikle Alternatif Çatışma Çözme Yöntemleri (AÇÇY) kavramından söz etmek gerekir. AÇÇY, anlaşmazlık içinde olan tarafların, anlaşmazlık durumlarını geleneksel mahkeme veya dava gibi yasal süreçlere gerek kalmadan çözmeye yönelik yöntemleri içermektedir. A

Arabuluculuğun müzakereye alternatif olarak görüldüğü anlayışa göre, karmaşanın fazla ve yoğun olduğu durumlarda, uzun süreli ve çözülmesi zor çatışma durumlarında ve tarafların farklı güç düzeylerine sahip olduğu anlaşmazlıklarda arabuluculuk yönteminin kullanılmasının daha etkili olacağı vurgulanmaktadır

Son yıllarda tüm dünyada yaygınlaşan arabuluculuk; boşanma, adli vakalar, uluslararası ilişkiler, ticari ilişkiler, eğitim kurumları, sigorta hizmetleri, sosyal ilişkiler, iş ilişkileri ve örgüt yönetimi alanlarında sıklıkla kullanılmaktadır.

Akran arabuluculuğunun yararları şu şekilde sıralanmaktadır (Koruklu, 2006, s.15): • Arabuluculuk becerileri, bireylerin farklı ortamlarda karşılaşabilecekleri çatışma durumlarını çözmede etkilidir. • Arabuluculuk becerileri, bireyin sağlıklı gelişimini destekler ve benlik saygısını artırır. • Arabuluculuk becerileri, bireyin kendisini, kontrol yeteneklerini güçlendirir, özgüvenlerini, iletişim becerilerini artırır, böylece olaylara sağlıklı bakmalarını sağlar. • Arabuluculuk becerileri güvenli bir ortam oluşmasını sağlar ve disiplin olaylarını azaltır. • Arabuluculuk becerileri bireyin özgüvenini geliştirerek okul başarısını artırır

İş/Görev Yönelimli Arabuluculuk Tarzı: Bu arabuluculuk tarzı, sonuca odaklanır ve yönlendirme taktiklerinin özgürce kullanılmasını öngörür. Böyle bir arabuluculuk tarzı iş/görev yönelimli liderlik veya yöneticilik anlayışı ile ilişkilendirilebilir. İş yönelimli davranışta, uygun arabuluculuk süreçlerinin kullanılması ve anlaşmanın başarısı için tarafların dikkatli denetimine ağırlık verilmektedir. Bu tarzda arabulucu, tarafların her birinin hangi işleri, ne zaman, nerede yapacağını, sürecin nasıl işleyeceğini ve tarafların nasıl katılımda bulunacağını belirtmektedir. Arabulucu büyük ölçüde görev ve sonuç odaklı bir yaklaşım içindedir (Özdevecioğlu ve Kanıgür, 2009, s.56).

Öze Dönük Arabuluculuk: Bu stratejide arabulucu kendini tamamen anlaşmazlığa ve sonraki etkinliklere odaklar. Öze dönük arabuluculuk stratejilerinde, taraflarca kabul edilmek çok önemlidir. Arabulucunun bunu sağlaması büyük ölçüde sürece çok iyi hazırlanmasına ve tarafsızlık, eşitlik ve güven duygularını oluşturmasına bağlıdır.

Değerlendirici Arabuluculuk Tarzı: Bu tarz arabuluculukta, anlaşmazlıktaki yasal ve olgusal durumlar ile tarafların farklı görüşleri analiz edilir ve tahkim veya mahkeme sürecinde ne olup olmayacağına dair görüşler sunulur. Değerlendirici arabuluculuk, anlaşmazlığa ilişkin olayları ve yasaları, mümkün olduğunca tahkim veya mahkeme sürecinde sunulmuş kanıtları inceler ve tahkim veya mahkeme sürecinde hakemlerin ya da hâkimlerin olaya yönelik nasıl bir reaksiyon içinde olacaklarına ilişkin görüş belirtir. Bu yönüyle değerlendirici arabuluculuk, tahkim gibi görünse de farklı bir süreçtir. Değerlendirici arabulucu tarafların gerçekçiliğini test eder ve farklı seçenekleri yeniden değerlendirmelerine yardımcı olur, ancak taraflar arabulucunun değerlendirmesini kabul etmekle yükümlü değildirler. Taraflar bu bilgiyi görüşmeleri daha ileriye götürme veya nasıl hareket edeceklerini belirleme boyutunda kullanırlar.

Tarafları arabuluculuğa yönelten nedenler özetle şöyle sıralanabilir (Özbek, 2004, ss.203-206): • Zamandan Tasarruf: Arabuluculuk diğer çatışma çözme yöntemlerine göre anlaşmazlıkların daha hızlı bir şekilde çözülmesine olanak sağlar. Örneğin mahkemelerde görülen davalar aylar, yıllar gibi zamana yayılırken, arabuluculuk süreci ile günler veya haftalar içinde çözülmesi olanaklıdır. • Maliyetin Azlığı: Arabuluculuk yöntemi taraflara mahkeme ve benzeri yollara başvurarak avukat ücreti, yargılama harç ve giderleri gibi masraflardan kurtulmaları na olanak sağlar. Ayrıca, kısa sürede çözüme ulaşılması da emek ve işgücünün boşa gitmesini önlemektedir. • Tarafların Tercihi: Arabuluculuk süreci taraflarca tercih edildiğinde, anlaşmazlıkların çözüm olasılığı artmakta, bu da tarafları arabuluculuğa yöneltmektedir. Bir başka ifade ile, tarafların arabuluculuğun gönüllülük ilkesi doğrultusunda arabuluculuk sürecine katıldıkları ve böyle bir katılımın büyük olasılık anlaşmayı sağlayacağı bilgisi onları bu sürece yönelten bir etken olmaktadır. • Arabuluculuğun Olası Sonuçları: Arabuluculuk sürecinde anlaşma olmadığında, sonuçların bağlayıcı niteliği olmaması nedeniyle tarafların kaybedeceği hiçbir şey yoktur. Bu durum zaman, para, hak gibi bir takım şeylerini kaybetme olasılığının olduğu diğer çatışma çözme yöntemlerinin yerine daha çok arabuluculuğu tercih etmelerine neden olmaktadır. Tarafların hakları arabuluculukta zarar görmez; taraflar anlaşamazsa diğer çatışma çözme yöntemlerine başvurabilirler. • Gereksinimlerin Karşılanması Arayışı: Üçüncü bir tarafın kesin hükmüne bağlı çözümler çoğu zaman tarafların gereksinimlerini karşılayacak nitelikte olmayabilir. Bu nedenle taraflar herkesin gereksinimlerinin karşılanmasının temel anlayış olduğu, kazan-kazan anlayışına dayalı arabuluculuğa yönelebilirler. • Görüşmelerin Başlatılması ve Sürdürülmesi Sorunlarının Aşılması: Bazı anlaşmazlık durumlarının en önemli adımı, görüşmelere başlanması yönünde atılacak ilk adım ve görüşmeler sürecinde ortaya çıkan sorunlar nedeniyle görüşmelerin durdurulmasıdır. Bu açıdan, arabuluculuk çatışma çözümünde görüşmelere başlanması ve sürecin aksamadan sürdürülmesi için en iyi alternatif çatışma çözüm yöntemlerinden biridir. • Tarafların Köklü Görüş Ayrılıklarının Ortadan Kaldırılması: Çatışma sürecinde en önemli sorunlardan biri tarafların birbirine bütünüyle zıt görüşlere sahip olmalarıdır. Bu görüş ayrılıklarının köklü olmasının ardında güçlü duygular yatmaktadır. Arabuluculuk sürecinde arabulucunun sağlayacağı duyguların ortaya çıkarılmasına yönelik ortam, tarafların duygusal çözülme yaşamalarına olanak vererek, köklü düşünce ayrılıkların yumuşamasına ve isteklerin ortak bir noktada birleşmesine olanak sağlar. • Taraflar Arasındaki İletişimin Sürdürülmesi: Kimi çatışma durumunda olan taraflar sürecin sonlanmasından sonra da ilişkilerini sürdürmek durumunda kalabilir veya tarafların kendileri ilişkilerin sürmesini isteyebilirler. Arabuluculuk yıkıcı unsurların oluşmasını engelleyen ve mücadeleci stratejilerden süreci uzak tutarak, taraflar arasındaki ilişkilerin korunması ve iletişimin sürdürülmesi fırsatını yaratır. • Karmaşık Çatışma Durumlarını Çözme: Bazı çatışma durumları karmaşık yapıları nedeniyle farklı çözüm stratejilerinin uygulanması açısından zaman ve maliyet yönünden taraflara zarar verecek niteliktedir. Arabuluculuk, yaratıcılığı teşvik etmesi ve yeni fikirlerin ortaya çıkmasına fırsat tanıyan ortamlar oluşturması nedeniyle karmaşık, uzun zaman ve yüksek maliyet gerektiren çatışma durumlarına çok daha etkili ve ekonomik çözümler bulunmasına olanak sağlar. • Gizlilik Gereksinimi: Üçüncü tarafın kamusal kimlik taşıdığı çatışma çözüm stratejilerinde çatışma konusu taraflarca istenmeyen kişiler tarafından öğrenilmesine yol açabilmektedir. Arabuluculuk işleyiş özellikleri ve yapısı gereği tarafların anlaşmazlıklarının gizlilik ilkesi çerçevesinde kalmasını sağlar.

Arabuluculuk süreci Şekil 5.1’de gösterilen adımları da kapsayacak biçimde beş temel aşamaya bölünebilir (Goldberg ve diğerleri, 2003, s.113): • Arabuluculuk Oturumuna Hazırlık ve Masaya Oturma • Arabuluculuk Oturumunu Açma • Tarafların Açılış Sunumları • Görüşmelere Arabuluculuk Yapma • Anlaşma

Eşgüdümleyicilik: Arabulucu, aynı zamanda eşgüdümleyici (koordinatör)’dir. Arabulucu, arabuluculuk oturumunun yönetilmesine ve sınırların oluşturulmasına yardım eder. Arabulucuğun esnek yapısı nedeniyle, arabuluculuk oturumunda bulunanların çabaları ve söylemleri çoğu zaman asıl amaçtan uzaklaşabilmektedir. Herkesin kendi amaçlarını ve önceliklerine ön plana çıkarmaya çalıştığı bir kaos ortamında, arabulucunun herkesin çabalarını ve düşüncelerini anlaşma hedefine yönlendirdiği eşgüdümleyicilik rolüne gereksinim duyulur. Çünkü arabuluculuk diğer çatışma çözme süreçlerinin katılığından kaçınmakla birlikte rasyonel ve verimli çalışma anlayışını sürdürme eğilimindedir. Arabulucular çatışma sürecinde değişik beklentileri olan taraflar ile ayrı ayrı görüşmekte ve anlaşmazlığa neden olan konular hakkında görüş ve önerilerini almaktadır. Böylece arabulucu çatışmanın taraflarını ortak bir noktada buluşturmayı hedeflemekte ve herkesin ortak görüşünü yansıtacak bir sonucun elde edilmesine yönelik çabalar göstermektedir. Bu anlamda arabulucunun eşgüdümleyicilik rolü, birleştiricilik rol ile aynı felsefeye dayanmaktadır (Varoğlu ve Sığrı, 2008, s.129).