ÇALIŞMA YAŞAMININ DENETİMİ

Anayasadaki sosyal devlet ifadesi, geçtiğimiz yüzyılın “jandarma devlet” anlayışından devleti uzaklaştırır.

Çalıştırma eylemi iş kanunlarının ve ilgili diğer hukuki düzenlemelerin izin verdiği ölçekte gerçekleştirilmelidir. Bunun dışında yaptırılacak çalışmalar hukuk dışı kabul edilir. Mesela 4857 sayılı İş Kanunu haftalık çalışma süresini 45 saat olarak belirlemiştir. Bunun üzerinde bir haftalık çalışma süresini iş sözleşmesinin tarafları anlaşsalar dahi kabul edemezler.

Çalışma yaşamının denetimi ile ilgili sayılabilecek bir başka madde Anayasa’nın 18. maddesi ile düzenlenmiş olan “Zorla çalıştırma yasağı” dır. Söz konusu maddeye göre; “Hiç kimse zorla çalıştırılamaz. Angarya yasaktır. Şekil ve şartları kanunla düzenlenmek üzere hükümlülük veya tutukluluk süreleri içindeki çalıştırmalar; olağanüstü hâllerde vatandaşlardan istenecek hizmetler; ülke ihtiyaçlarının zorunlu kıldığı alanlarda öngörülen vatandaşlık ödevi niteliğindeki beden ve fikir çalışmaları, zorla çalıştırma sayılmaz”

Bu bağlamda doğrudan çalışma yaşamının denetimine ilişkin hükümler ihtiva eden 4857 sayılı İş Kanunu’nun “Çalışma Hayatının Denetimi ve Teftişi” başlığını taşıyan 91. maddesi dikkat çekicidir. Söz konusu madde hükmüne göre devlet, çalışma hayatı ile ilgili mevzuatın uygulanmasını izler, denetler ve teftiş eder. Bu ödev Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığına bağlı ihtiyaca yetecek sayı ve özellikte teftiş ve denetlemeye yetkili iş müfettişlerince yapılır.

İşin durdurulmasıyla ilgili olarak 30 Mart 2013 tarihinde “İş yerlerinde İşin Durdurulmasına Dair Yönetmelik” yayınlanmıştır.

Ayrıca en az elli işçi çalıştıran iş yerlerinde hekim bulundurulması ve işçilerin tedavilerinin yapılması zorunlu tutulmuştur.

Çalışanların çaresizliğini, kimsesizliğini ve bağlılığını sömürmek suretiyle kişi veya kişileri ücretsiz olarak veya sağladığı hizmet ile açık bir şekilde orantısız düşük bir ücretle çalıştıran veya bu durumda bulunan kişiyi, insan onuru ile bağdaşmayacak çalışma ve konaklama koşullarına tâbi kılan kimseye altı aydan üç yıla kadar hapis veya yüz günden az olmamak üzere adlî para cezası verilir. Ayrıca yukarıdaki belirtilen durumlara düşürmek üzere bir kimseyi tedarik veya sevk veya bir yerden diğer bir yere nakleden kişiye de aynı ceza verilir.

İşverenin işin durdurulmasını gerektiren hususların giderildiğini Bakanlığa yazılı olarak bildirmesi hâlinde, en geç yedi gün içinde işyerinde inceleme yapılarak işverenin talebi sonuçlandırılır.

Sosyal devlet, sosyal barışı
ve sosyal adaleti sağlama
amacıyla sosyal ve ekonomik
hayata aktif müdahale eden,
bunu meşru ve gerekli gören
bir anlayışa sahiptir.

İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği

Altı aydan fazla
süren asıl işveren-alt işveren ilişkisinin bulunduğu hallerde;
• Asıl işveren ve alt işveren tarafından ayrı ayrı kurul oluşturulmuş ise, faaliyetlerin yürütülmesi ve kararların uygulanması konusunda iş birliği ve
koordinasyon asıl işverence sağlanır.
• Asıl işveren tarafından kurul oluşturulmuş ise, kurul oluşturması gerekmeyen alt işveren, koordinasyonu sağlamak üzere vekâleten yetkili bir temsilci
atar.
• İşyerinde kurul oluşturması gerekmeyen asıl işveren, alt işverenin oluşturduğu kurula iş birliği ve koordinasyonu sağlamak üzere vekâleten yetkili
bir temsilci atar.
• Kurul oluşturması gerekmeyen asıl işveren ve alt işverenin toplam çalışan
sayısı elliden fazla ise, koordinasyonu asıl işverence yapılmak kaydıyla, asıl
işveren ve alt işveren tarafından birlikte bir kurul oluşturulur

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Alanında Bazı Mali Hükümler
Hakkında Kanun ile Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında
Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi
Çalışma yaşamını denetleme görevinin, İş Teftiş Kurulu Başkanlığı tarafından 703
sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin 4. maddesi ile 9/1/1985 tarihli ve 3146 sayılı Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanunun adı Çalışma ve Sosyal Güvenlik Alanında Bazı Mali Hükümler Hakkında
Kanun şeklinde değiştirilmiştir. Yine 703 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile
Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı ile Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Aile,
Çalışma ve Sosyal Hizmet Bakanlığı adıyla tek bir bakanlık çatısı altında birleştirilmiştir. Yapılan bu yeni düzenlemeye uygun olarak 10.07.2018 tarihinde kabul
edilen Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinin
(Kararname Numarası:1) ikinci bölümünde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının görevlerini de devralan Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığının
teşkilat yapısı düzenlenmiştir.
Daha önce Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının görevleri ve teşkilat yapısı,
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının Teşkilatı ve Görevleri Hakkında Kanun
ile düzenleme konusu yapılmaktayken, yeni yapılan düzenleme ile Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında 1 nolu Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile yapılmıştır.
Yapılan bu düzenlemede de Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı döneminde
olduğu gibi, çalışma hayatını denetlemek Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığının görev ve yetki alanında olduğu belirtilmiştir (mad.2).

İŞ KANUNLARI DIŞINDAKİ DİĞER KANUNLAR
İş Kanunları dışında çalışma yaşamının denetimine ilişkin hükümler ihtiva eden
kanunlar; Borçlar Kanunu, Umumi Hıfzısıhha Kanunu ve Türk Ceza Kanunu’dur

Mesleki Eğitim Kanunu
3308 sayılı Çıraklık ve Mesleki Eğitim Kanunu’nun 41. maddesinde; Milli Eğitim
Bakanlığına bağlı eğitim kurumlarının dışında kamu ve özel kurum ve kuruluşlarda yapılan çırak ve kalfaların eğitimi ile işletmelerde yapılan mesleki eğitimin
Milli Eğitim Bakanlığı ile Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığınca denetleneceği öngörülmüştür (mad.41). Denetim Hakkında Yönetmeliğin 7. maddesi
denetim alanını belirlemektedir. 3308 sayılı Kanun hükümlerine göre Bakanlığa bağlı eğitim kurumlarının dışında kamu ve özel kurum ve kuruluşlarında
yapılan aday çırak, çırak ve kalfaların eğitimi ile işletmelerde yapılan mesleki
eğitim, öğrencilerin bu eğitiminden sorumlu işletmelerin bağlı olduğu oda veya
birliklerin temsilcilerinin katılımı ile Milli Eğitim Bakanlığınca yapılır. İş ortamı,
sosyal güvenlik, iş güvenliği ve sağlık şartları bakımından denetleme ise Aile,
Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığınca yapılacaktır. Denetimle ilgili raporlar
valiliğe verilir. Raporlarda belirtilen hususlar valilikçe değerlendirilir ve gereği
yapılır. Buna göre, 3308 sayılı Kanun kapsamına giren ve kapsam dışında kalan
çırakların çalışma koşullarının kanunlara uygunluğu iş müfettişleri tarafından
denetlenmektedir

Türk Ceza Kanunu
Çeşitli diğer kanunların yanı sıra Türk Ceza Kanunu da çalışma yaşamının denetimi ile ilgili bazı düzenlemeler getirmektedir. Bu düzenlemeler çalışma hürriyetini ihlal amaçlı yapılacak teşebbüslere karşı getirilmiştir. Kabul edilen cezai yaptırımlar yoluyla çalışma yaşamının denetlenmesi ve kötü niyetli tasarruflara karşı
işçilerin korunması amaçlanmaktadır. Buna göre cebir veya tehdit kullanarak ya
da hukuka aykırı başka bir davranışla, çalışma hürriyetini ihlal eden kişiye, mağdurun şikâyeti hâlinde, altı aydan iki yıla kadar hapis veya adlî para cezası verilir.
Çalışanların çaresizliğini, kimsesizliğini ve bağlılığını sömürmek suretiyle kişi
veya kişileri ücretsiz olarak veya sağladığı hizmet ile açık bir şekilde orantısız düşük bir ücretle çalıştıran veya bu durumda bulunan kişiyi, insan onuru ile bağdaşmayacak çalışma ve konaklama koşullarına tâbi kılan kimseye altı aydan üç
yıla kadar hapis veya yüz günden az olmamak üzere adlî para cezası verilir. Ayrıca
yukarıdaki belirtilen durumlara düşürmek üzere bir kimseyi tedarik veya sevk
veya bir yerden diğer bir yere nakleden kişiye de aynı ceza verilir.
Yine cebir veya tehdit kullanarak, işçiyi veya işverenlerini ücretleri azaltıp çoğaltmaya veya evvelce kabul edilenlerden başka koşullar altında anlaşmalar kabulüne zorlayan ya da bir işin durmasına, sona ermesine veya durmanın devamına
neden olan kişiye altı aydan üç yıla kadar hapis cezası verilir (TCK mad.117).

Türk Borçlar Kanunu
6098 sayılı Türk Borçlar Kanununda çalışma yaşamının denetimini ilgilendiren
hükümlere yer verilmiştir. Nitekim 6098 sayılı Türk Borçlar Kanununun “İşçinin Kişiliğinin Korunması” başlığını taşıyan 417. maddesine göre işveren, hizmet ilişkisinde işçinin kişiliğini korumak ve saygı göstermek ve işyerinde dürüstlük ilkelerine uygun bir düzeni sağlamakla, özellikle işçilerin psikolojik ve cinsel tacize
uğramamaları ve bu tür tacizlere uğramış olanların daha fazla zarar görmemeleri
için gerekli önlemleri almakla yükümlüdür. İşveren, işyerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için gerekli her türlü önlemi almak, araç ve gereçleri noksansız
bulundurmak; işçiler de iş sağlığı ve güvenliği konusunda alınan her türlü önleme
uymakla yükümlüdür. İşverenin yukarıdaki hükümler dâhil, kanuna ve sözleşmeye aykırı davranışı nedeniyle işçinin ölümü, vücut bütünlüğünün zedelenmesi
veya kişilik haklarının ihlaline bağlı zararların tazmini, sözleşmeye aykırılıktan
doğan sorumluluk hükümlerine tabidir.
Türk Borçlar Kanunu iş kazası ya da meslek hastalığı sonucu ya da tedaviler
sonucu ölüm vuku bulmuşsa bu arada yapılan harcamaların da işverence yapılması gerektiğini ifade eder. Ayrıca ölüm sebebiyle destekten mahrum kalanların da
maddi zararlarının tazmini gerekecektir. Çalışma gücünü tamamen ya da kısmen
kaybedenlerin ileriye yönelik olarak doğacak kayıpları da işverenden talep edilebilir. Hâkim zarar gören kimsenin özel durumlarını dikkate alarak kendisine ya da
ölümü hâlinde ailesine adalete uygun bir manevi tazminat ödenmesini kararlaştırılabilir (mad.53, 54, 55 ve 56).
Türk Borçlar Kanunu’nun 418. maddesi de işçinin işverenle birlikte yaşaması hâlinde, işverenin beslenme ve uygun bir barınak sağlama yükümlülüğünün
olduğunu belirtmektedir. Ayrıca işçi, kusuru olmaksızın hastalık veya kaza gibi
sebeplerle iş görme edimini yerine getiremezse işveren, sosyal sigortalar yardımlarından yararlanamayan, bir yıla kadar çalışmış işçinin bakımını ve tedavisini,
iki hafta süreyle sağlamak zorundadır. İşçinin bir yılı aşan her hizmet yılı için söz
konusu süre, dört haftayı aşmamak üzere ikişer gün artırılacaktır. Bundan başka
işveren, işçinin gebeliğinde ve doğum yapması durumunda da aynı edimleri yerine getirmekle yükümlüdür.

Askerî İşyerleriyle Yurt Güvenliği İçin Gerekli Maddeler
Üretilen İşyerlerinin Denetim ve Teftişi Hakkında
Yönetmelik
Askerî işyerleri ile yurt güvenliği için gerekli maddeler üretilen işyerlerinin çalışma
yaşamına ilişkin denetim ve teftişi ile sonuçlarına dair usul ve esaslar, Askerî İşyerleriyle Yurt Güvenliği İçin Gerekli Maddeler Üretilen İşyerlerinin Denetim ve Teftişi Hakkında Yönetmelik ile düzenlenmiştir. Söz konusu yönetmeliğin kapsamına;
Milli Savunma Bakanlığı, Genelkurmay Başkanlığı (Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri
Komutanlığı) ve İçişleri Bakanlığı (Jandarma Genel Komutanlığı ve Sahil Güvenlik
Komutanlığı) tarafından doğrudan doğruya işletilen askerî işyerleri ile 29/6/2004
tarihli ve 5201 sayılı Harp Araç ve Gereçleri ile Silâh, Mühimmat ve Patlayıcı Madde
Üreten Sanayi Kuruluşlarının Denetimi Hakkında Kanun kapsamında maddeleri
üreten ve Milli Savunma Bakanlığı tarafından her yıl Ocak ayında yayımlanan listeye dahil olan işyerlerinden (a) bendi kapsamı dışında kalan ve isim, adres, unvanları
ile işyeri bilgileri Milli Savunma Bakanlığı tarafından Çalışma ve Sosyal Güvenlik
Bakanlığına bildirilen yurt güvenliği için gerekli maddeler üretilen işyerleri girmektedir (mad.1, 2 ve 4). Söz konusu askerî işyerlerinin denetim ve teftiş yetkisi Çalışma
ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı iş müfettişlerine verilmiştir.

Türk Ceza Kanunu’na göre cebir veya tehdit kullanarak çalışma hürriyetini ihlal eden kişiye, mağdurun şikâyeti halinde 6 aydan 2 yıla kadar hapis veya adli para cezası verilir.

İş Kanunu’nda çalışma yaşamının denetimi ile ilgili hükümler Kanunun 7. bölümünde yer alır.

Ceza Kanununda, çalışma yaşamının denetimine ilişkin dolaylı düzenlemeler yer almaktadır.