Çalışma Yaşamının Denetimine İlişkin Uluslararası Kaynaklar

ILO’nun dört temel stratejik hedefi vardır. Bu hedefler;
• Çalışma yaşamında standartlar, temel ilke ve haklar geliştirmek ve gerçekleştirmek,
• Kadın ve erkeklerin insana yakışır işlere sahip olabilmeleri için daha fazla
fırsat yaratmak,
• Sosyal koruma programlarının kapsamını ve etkinliğini artırmak,
• Üçlü yapıyı ve sosyal diyaloğu güçlendirmektir.

81 sayılı Sözleşme iş teftiş sisteminin görevlerini şu şekilde belirtmektedir
(mad.3);
• Çalışma müddetleri, ücretler, iş güvenliği, işçilerin sağlığı ve refahı, çocuk
ve gençlerin çalıştırılması ve bunlarla ilgili diğer hususlar gibi çalışma
şartlarına ve işçilerin işleriyle meşgul bulundukları sırada korunmalarına
ilişkin kanuni hükümlerin uygulanmasını sağlayabilecek biçimde iş müfettişlerinin
görevli bulundukları oranda uygulanmasını sağlamak,
• İşverenlere ve işçilere, kanuni hükümlere uymayı sağlayacak en etkili yollar
hakkında teknik bilgi vermek ve tavsiyelerde bulunmak,
• Mevcut kanuni hükümlerin net bir biçimde açıklamadığı kusur veya suistimalleri
yetkili makamın dikkatine sunmak. 

81 Sayılı Sözleşme üç ana başlıkta düzenlemeler getirmiştir. Birincisi sanayide
iş teftişi, ikincisi ticarette iş teftişi, üçüncüsü ise muhtelif konularda alınacak tedbirlerle
ilgili olarak getirilen düzenlemelerdir.

Türkiye ILO’ya 1932 yılında üye olmuştur.

129 sayılı “Tarımda İş Denetimi Sözleşmesi”ne göre iş denetimi sisteminin temel işlevi, çalışma şartları ve işçilerin korunması ile ilgili yasa hükümlerini uygulatmak, işverenlere ve işçilere teknik enformasyon ve öneri sağlamak, mevcut yasal düzenlemelerin karşılamadığı yetki eksiklikleri ve aykırılıklar konusunda yetkili organlara bildirimde bulunmaktır.

155 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği ve Çalışma Ortamına İlişkin Sözleşme'nin eylem alanları şunlardır:

• İşin maddi unsurlarının (işyerleri, çalışma ortamı, araçlar, makine ve teçhizat,
kimyasal, fiziksel ve biyolojik maddeler ve etkenler, çalışma yöntemlerinin)
tasarımı, test edilmesi, seçimi, ikamesi, montajı, düzenlenmesi, kullanımı
ve bakımı;
• İşin maddi unsurları ile işi yapan veya nezaret eden kişiler arasındaki ilişkiler
ve makine teçhizat, çalışma süresi, işin düzenlenmesi ve iş usullerinin
işçilerin fiziksel ve zihinsel kapasitelerine uyarlanması;
• Yeterli sağlık ve güvenlik düzeyine ulaşılması amacıyla bütün çalışanların
ileri düzeyde eğitimini, kalifiyesini ve motivasyonunu kapsayan eğitimi;
• Çalışma grubu ve işletme düzeylerinde ve ulusal düzeyi de kapsayan uygun
diğer bütün düzeylerde haberleşme ve işbirliği;
• Sözleşme’nin 4. maddesinde atıfta bulunulan politikaya uygun olan eylemlerinde,
işçilerin ve temsilcilerinin disiplin cezalarına karşı korunması.

155 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği ve Çalışma Ortamına İlişkin Sözleşme'nin 11. maddesinde belirtilen görevler:

• Yetkili makamlar tarafından tayin edilen usullerinin uygulanmasının belirlenmesinde
olduğu gibi, tehlikelerin niteliği ve derecesinin gerektirdiği
yerlerde işyerlerinin tasarımı, inşası ve düzenlenmesi ve bunların faaliyetlerinin
başlaması, onları etkileyen önemli değişiklikler ve amaçları doğrultusunda
değişimler, işte kullanılan teknik donanımın güvenliği konularının
belirlenmesi,
• Maruz kalınması hâlinde sağlık açısından tehlikeli olan maddelerin kullanımı
yetkili makam veya makamların kontrolüne veya iznine bağlanacak
veya yasaklanacak, sınırlandırılacak maddelerin, etkenlerin ve çalışma
usullerinin belirlenmesi; birden fazla madde veya etkenlere aynı anda maruz
kalınmasından ortaya çıkan sağlık tehlikelerinin göz önüne alınması,
• İş kazaları ve meslek hastalıklarının, işverenlerce, uygun olduğu durumlarda,
sigorta şirketlerince veya doğrudan ilgili diğer kişilerce bildirilmesi
usullerinin oluşturulması ve uygulanması, iş kazaları ve meslek hastalıkları
istatistiklerinin yıllık olarak hazırlanması,
• İş kazaları ile meslek hastalıkları ve diğer sağlığa aykırı durumların iş sırasında
veya işle ilgili olarak ortaya çıktığı ve ciddiyet arz ettiği hâllerde
soruşturma yapılması,
• Sözleşme’nin 4. maddesinde atıfta bulunulan politika uyarınca alınılan önlemler
ve işin icrası sırasında veya işle ilgili olarak ortaya çıkan diğer sağlığa
aykırı durumlar dâhil, iş kazaları, meslek hastalıkları veya diğer sağlık sorunları
ile ilgili bilgilerin yıllık yayımı,
• Ulusal şartlar ve imkânlar göz önüne alınarak, işçilerin sağlığına verdikleri
risklerle ilgili olarak, kimyasal, fiziksel ve biyolojik etkenlerin incelenmesi
sisteminin oluşturulması veya genişletilmesidir.

155 sayılı Sözleşme’nin 16. maddesiyle başlayan IV. Bölümü “İşletme Düzeyinde
Eylem” başlığını taşımakta olup işverenlerden almaları gerekli tedbirleri birer
birer saymaktadır. Buna göre işverenlerden;
• Makul olduğu ölçüde kontrolleri altındaki işyerleri, makine, teçhizat ve
usullerin güvenlik ve sağlık bakımından riskli olmamasını sağlamaları istenecektir,
• Makul olduğu ölçüde, kontrolleri altındaki kimyasal, fiziksel ve biyolojik
madde ve etkenlerin, gerekli uygun önlemler alındığında, sağlık için risk
oluşturmamasını sağlamaları istenecektir,
• Gerektiğinde, kaza riskinin veya sağlık üzerindeki ters etkilerin imkânlar
ölçüsünde önlenmesi için, uygun koruyucu elbise ve donanımı sağlamaları
istenecektir.

155 sayılı Sözleşme’nin 19. maddesi işyerleri ve işletmelerde sağlık ve güvenlik
tedbirlerinin alınmasında ve işyerlerinin sağlık ve güvenlik ihtiyaçlarının denetlenmesinde işletmeler düzeyinde alınması gerekli birtakım düzenlemeler belirlemiştir. Bu düzenlemeler:

• İşverenlerin üstlendikleri yükümlülüklerini yerine getirmeleri için işçilerin,
işlerini yaparken, işverenle işbirliği yapmaları gerekir. Bu konuda benzer
bir düzenlemeye 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nda da yer
verildiği görülmektedir. Buna göre, işverenler işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliğinin
sağlanması için gerekli her türlü önlemi almak, araç ve gereçleri
noksansız bulundurmak, işçiler de iş sağlığı ve güvenliği konusunda alınan
her türlü önleme uymakla yükümlüdürler (İSGK mad.4, 19),
• İşletmedeki işçi temsilcilerinin, iş sağlığı ve güvenliği alanında işverenle işbirliği
yapmaları,
• İşletmedeki işçi temsilcilerine, iş sağlığını ve güvenliğini sağlamak için yeterli
bilgi verilmesi ve ticari sırları açıklamamak şartıyla kendilerini temsil
eden kuruluşlarla bu bilgilerin istişare edilmesi,

• İşletmedeki işçi ve temsilcilerine, iş sağlığı ve güvenliği konusunda yeterli
eğitim verilmesi gerekir. Bu konuda benzer bir düzenlemeye 6331 sayılı İş
Sağlığı ve Güvenliği Kanununda da yer verildiği görülmektedir. Söz konusu
düzenlemeye göre, işverenler işyerinde alınan iş sağlığı ve güvenliği önlemlerine
uyulup uyulmadığını denetlemek, işçileri karşı karşıya bulundukları
mesleki riskler, alınması gerekli tedbirler, yasal hak ve sorumlulukları konusunda
bilgilendirmek ve gerekli iş sağlığı ve güvenliği eğitimini vermek
zorundadırlar (İSGK mad.4)
• İşletmedeki işçilerin veya temsilcilerinin ve bulunması durumunda, işletmedeki
temsilci kuruluşların ulusal ve yasa ve uygulamaya uygun olarak,
işleri ile ilgili iş sağlığı ve güvenliğinin bütün safhalarında incelemelere
katılmasının ve bu konularda işverence onlara danışılmasının sağlanması,
bu amaçla karşılıklı anlaşma hâlinde işletme dışından teknik danışmanlar
getirebilmeleri;
• Bir işçi, hayatı ve sağlığı için ciddi bir tehlike oluşturduğuna ve yakında
vaki bulacağına haklı gerekçelerle inandığı herhangi bir durumu, derhal bir
üstüne rapor eder ve işveren bu durumun giderilmesi için gerekli önlemi
alıncaya kadar yaşam ve sağlık için ciddi tehlike oluşturmaya devam eden
çalışma alanına işçilerin dönmesini isteyemez.

“İş Sağlığı Hizmetleri” teriminin esas olarak önleyici işlevlere sahip olan ve işletmedeki işveren, işçiler ve onların temsilcilerine;
• İşle ilgili en uygun fiziksel ve zihinsel sağlık koşullarını karşılayacak düzeyde,
güvenli ve sağlıklı bir çalışma ortamı oluşturmak ve bunu sürdürmek
için gereksinimler,
• İşin, işçilerin fiziksel ve zihinsel sağlık durumlarını dikkate alacak şekilde,
onların yeteneklerine uygun biçimde uyarlanması
konularında tavsiyede bulunma sorumluluğu olan hizmetlerdir.” 

12 Haziran 1989 tarih ve 89/391 sayılı Avrupa Birliği Konsey Direktifi kısaca “Çerçeve Yönerge” olarak adlandırılmaktadır.

Çerçeve Yönerge; mesleki riskleri önlemeye, güvenlik ve sağlığı korumaya, risk
ve kaza faktörlerini yok etmeye, işçilerin görüşlerini almaya ve onların ulusal hukuka
ve uygulamalara katılımlarını sağlamaya işçi ve temsilcilerini eğitmeye ve
bunlara ilişkin genel ilkeleri ve bu ilkelerle ilgili uygulama kurallarını içermektedir.

Çerçeve Yönerge'ye göre işverenler tedbirleri aşağıda şu ilkelere uygun olarak almalıdırlar: 

• Risklerden kaçınmak,
• Kaçınılamayan riskleri değerlendirmek,
• Tehlikeleri kaynağında yok etmek,
• İşleri çalışanlara uygun hâle getirmek,
• Teknik gelişmeleri uygulanabilir hâle getirmek,
• Tehlikeliler yerine daha az tehlikelileri koymak,
• Tehlikelere karşı bütüncül bir tedbirler politikası geliştirmek,
• Teknik gelişmeler takip edilerek uygun davranmak,
• Tehlikeli olanı tehlikesiz ya da az tehlikeli olanla değiştirmek,
• Teknolojiyi, iş örgütlenmesini, çalışma koşullarını, sosyal ilişkileri biri arada
değerlendirerek birbirini destekleyen tedbirler geliştirmek,
• Toplu koruma tedbirlerine kişisel koruma tedbirlerinden daha çok öncelik
vermektir.

Çerçeve Yönerge'ye göre işçilerin aldıkları eğitimin ve işverenden aldıkları talimatın gereği olarak şu hususlara dikkat etmeleri gerektiği belirtilmektedir:

• Makineleri, araç ve gereçleri, tehlikeli maddeleri, donanım taşınmasını ve
diğer üretim yöntemlerini doğru kullanacaklardır,
• Kendilerine verilen kişisel koruyucuları doğru kullanacaklar ve kullandıktan
sonra yerine koyacaklardır,
• Makinelerdeki, aygıtlardaki, aletlerdeki, işyerlerindeki ve binalardaki güvenlik
aygıtlarını keyfi olarak yerinden çıkarmayacaklar, değiştirmeyecekler
veya söküp atmayacaklar ve doğru bir biçimde kullanacaklardır,
• Korunma tedbirlerinde ciddi bir tehlike gördüklerinde hemen işvereni ve iş
sağlığı ve güvenliği sorumlusunu haberdar edeceklerdir,
• Yasalara göre işveren ve iş sağlığı ve güvenliği sorumlusu ile tedbirlerin
alınması konusunda sürekli işbirliği içersinde olacaklar ve verilecek işleri
yapacaklardır,
• İşverene ve iş sağlığı ve güvenliği temsilcisine, yasalar çerçevesinde gerektiğinde
çalışma ortamının ve çalışma şartlarının güvenli olması için yardımcı
olacaklar, kendileri tehlikeye sebep olmayacak ve bu hususta sürekli
işbirliği içersinde çalışacaklardır.

“İş Sağlığı Hizmetlerine İlişkin 161 Sayılı Sözleşme” TBMM tarafından 5039 sayılı Kanun’la 07.01.2004 tarihinde kabul edilmiştir.

İş Sağlığı Hizmetlerine İlişkin 161 Sayılı Sözleşme 1953 tarihli İşçilerin Sağlığını Korumaya İlişkin Tavsiye Kararı, 1959 tarihli İş Sağlığı Hizmetlerine İlişkin Tavsiye Kararı, 1971 tarihli İşçi Temsilcileri Sözleşmesi ve 1981 tarihli İş Güvenliği ve Sağlığı Sözleşmesi ve Tavsiye Kararı dikkate alınarak kabul edilmiş bir sözleşmedir.

155 sayılı Sözleşme’nin 21. maddesine göre, işyerlerinde alınan iş güvenliği ve sağlığına ilişkin tedbirler sebebiyle işçilere herhangi bir mali yük yüklenmeyecektir. Böylelikle işverenler işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliğine yönelik bütün tedbirleri kendi ekonomik imkânları içersinde hâlledecektir.

Çerçeve Yönerge sağlık ile ilgili olarak da özel bir düzenleme getirmiştir (mad.14). Bu hüküm ile çalışanların yaptıkları iş sebebiyle karşılaşabilecekleri sağlık ve güvenlik tehlikelerine karşı yasalar ve uygulamalarla sürekli bir sağlık gözetimi altında bulunmaları kabul edilmiştir. Ayrıca sağlık tedbirlerinin kalıcı olabilmesi için işçilerin sürekli muayenelere tabi tutulmaları sağlanmalıdır. İlave olarak sağlık gözetimi sisteminin ulusal sağlık sisteminin bir parçası olmasının daha uygun olacağı belirtilmektedir.

Çerçeve Yönerge’nin 7. maddesi çalışma yaşamının risklerine karşı alınacak
tedbirler ile ilgili olarak bazı düzenlemeler yapmaktadır. Öncelikle işverenlerin
işyerlerinde veya işletmelerde bir ya da birden çok işçiyi mesleki riskleri önlemeye
ve bu risklere karşı tedbirler geliştirmeye hizme etmesi için atamasıdır. Bu işçilere
hem yeterli süre tanınacak hem de bunların hak kaybına uğramamaları sağlanacaktır.
Ayrıca bu atanan kişilerin sayısal olarak yeterli olması da sağlanacaktır. Bu
tedbirlerin işyerlerinde risklere karşı tedbirlerin oluşturulmasında oldukça önemli
katkılarının olduğu kabul edilmelidir.

Yönerge’nin esas mantığı 5. madde ile belirginleşmektedir. Buna göre genel
hükümler adı altında işverenlerin sorumlulukları anlatılmaktadır. Öncelikle işverenler
işle ilgili her konuda işçilerin sağlık ve güvenliklerini koruma yükümlülüğü
altındadır. Ayrıca işverenin bazı hizmetleri dışarıdan almasının kendi sorumluluğunu
ortada kaldırmayacağı kabul edilmektedir. Yine her ne kadar işçilerin de
iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerine uyma konusunda yükümlülükleri varsa da bu
husus işverenin sorumluluğunu ortadan kaldırmayacaktır. Mücbir sayılacak sebepler
oluştuğunda ortaya çıkacak sonuçlar bakımından üye ülkeler işverenlerinin
sorumluluklarının ortadan kaldırabilmesi kabul edilir.