Çalışma Yaşamının Denetimine İlişkin Genel Bilgiler

Sosyal devletin işgücünü koruma amacıyla üstlendiği görevler şu başlıklar altında sınıflandırılabilir:
• Ekonomik açıdan güçsüz olan işçiyi koruma, işçi ve işveren arasında sosyal adaleti sağlama,
• Çalışma koşullarının asgari standartların altında oluşumunu önleme,
• Sosyal taraflar arasında çalışma barışını sağlama.

Çalışma yaşamının denetimi anlamında denetim, çalışma hukuku kurallarına uyma yükümlülüğünün sağlanması için bir alanın sürekli olarak araştırılma ve incelenmesidir. 

Sosyal devletin işgücünü korumaya yönelik amaçları şu temel başlıklar altında
toplanabilir:
• Asgari hayat standardını sağlamak (asgari yaşam koşullarını sürdürmeye
yetecek bir asgari ücret düzeyi ile sosyal ücreti belirlemek),
• Çalışma hakkını ve özgürlüğünü yaşama geçirmek (sosyal olarak korunması
gereken gruplara (özürlü, eski hükümlü) istihdam olanakları yaratmak,
işten çıkarmaları sınırlayıcı düzenlemeler getirmek vb.),
• Çalışma koşullarının asgari standartlarını belirlemek,
• Sağlık ve güvenlik hakkını korumak ve geliştirmek,
• Sosyal güvenlik hakkını korumak ve geliştirmek. 

ILO ve Dünya Sağlık Örgütünün ortak mesleki sağlık komitesince; iş sağlığı 'tüm mesleklerdeki işçilerin fiziksel, zihinsel ve sosyal iyiliğinin en yüksek dereceye getirilerek korunması, işçilerin çalışma koşullarından kaynaklanan sağlık durumları nedeniyle işten ayrılmalarının önlenmesi, işçilerin istihdamları sırasında sağlığa ters düşen faktörlerden dolayı ortaya çıkan risklerden korunması, işçinin fizyolojik ve psikolojik yeterliliğine uygun bir mesleki ortama sahip olması, kısacası işin insana, insanın da kendi işine adapte edilmesi' şeklinde tanımlanmıştır.

İş yasaları ile oluşturulan normların uygulanmasını kontrol etme görevi devlete aittir.

Genellikle anayasal güvence altına alınmış sosyal haklara çalışanların erişimini
sağlamak üzere devlet bazı görevler üstlenmiş, sosyal hakları güvence altına
alıcı mekanizmalar oluşturmuştur:
• Çalışma yaşamında tarafların haklarını kullanabilmeleri için uygun ekonomik,
sosyal vb. ortam sağlama,
• Çalışma yaşamında tarafların hak ve yükümlülüklerini yasalarla düzenleme,
• Sosyal tarafları hakları ve yükümlülükleri konusunda bilgilendirme,
• Yasal düzenlemelere uygunluğu idari yönden denetleme,
• Hak ihlallerinin yargısal denetimini ve hukuki yaptırımları (ceza, tazminat)
düzenleme.

81 sayılı Sözleşme’nin 4. maddesinde iş teftişinin merkezî bir makamın denetimi
altında yapılacağı belirtilmiş bulunmaktadır. 81 sayılı Sözleşme’nin 4. maddesine
göre, iş denetiminin üye ülkelerin yönetsel yapılarının olanak verdiği ölçüde
merkezî bir makamın gözetim ve denetimine bağlı olarak yürütüleceği, federal
devletlerde ise merkezî makamın, federal devlet veya federe birim düzeyinde olabileceği belirtilmiştir.

Kamusal denetim yanında özel örgütlenmenin yer aldığı denetim sistemleri, dual örgütlenme biçimleri olarak adlandırılabilir.

Sosyal ortaklık modeli, gerek devletin, gerek başlıca işverenlerin ve işçi örgütlerinin
üyelerinin sosyal politikaların belirlenmesinde olduğu gibi her düzeydeki
karar mekanizmalarında da yani ulusal, işkolu, işletme düzeylerinde ve çalışmaya
ilişkin sosyal politikaların uygulanmasında temsil edilmeleri şeklinde ortaya çıkmıştır.

İş denetiminin üçlü yapıda, özerk kurullar çerçevesinde örgütlendiği bu denetim
sisteminde, özerk/otonom model olarak tanımlanmaktadır. Bu kurullar, denetime
ilişkin politika oluşumu; uygulanması; değerlendirmesi ve denetiminin
kontrolünün yürütümü ile görevlidir. Bu üçlü kurullar, ya Çalışma Bakanlıklarına
ya da doğrudan Parlamentolara karşı sorumludur.

Üçlü yönetim yapılarının ancak sosyal tarafların güçlü, iyi örgütlü ve bağımsız
olduğu sistemlerde etkin işleyebilecek model yapılar olduğu görülmektedir. Bu
yapıların, denetim sistemini etkileyen politik kararlara, sosyal tarafların doğrudan
katılımını sağlamak gibi bir avantajı olmakla birlikte; eğer söz konusu kurullar
bakanlığa bağlı değil ise bakanlık düzeyinde politik destek sağlayamama gibi
bir dezavantaja da sahip bulunmaktadır.

İş denetiminin iki temel görev alanı vardır. Bunlar; çalışma ortamı ve çalışma koşullarıdır.

Çalışma ortamı; üretimin gerçekleştirildiği bina, altyapı ve bunların çevre ilişkisi,
üretim teknolojisi, üretimde kullanılan sistemler, makineler, araç-gereç ve
aletler, üretimde kullanılan ham, yarı işlenmiş ve işlenmiş maddeler, üretim sırasında
ortaya çıkan atıklar, ara ve son ürünler, üretim sırasında gerçekleştirilen
işlemlerden oluşan bileşenler ve bu bileşenlerle çalışanlar arasındaki ilişkilerden
oluşmaktadır. 

İş denetiminin temel görev alanlarından bir diğeri, “çalışma koşulları” dır. Çalışma
koşulları, temel olarak iki alanı kapsar: Çalışma süreleri ile ücretler ve genel
olarak ödeme sistemleri.

• Şikâyetlerin araştırılması ve materyal, teknik, idari kontroller ile özellikle
işyerlerinin ziyareti yoluyla yasaların uygulanmasını sağlamak;
• İşverenlere ve çalışanlara yasal düzenlemelerin gereklerini yerine getirebilmeleri
için bilgi ve tavsiye sağlanması;
• Mevcut yasal düzenlemeler tarafından karşılanmayan konuları ve ihlalleri
yetkili otoritenin dikkatine sunulması.

Dünyadaki çeşitli denetim sistemleri; danışmanlık, enformasyon, yayın ve
dokümantasyon hizmetlerinin iş güvenliği ve sağlığı etkinliklerinde stratejik yönetim
aracı olarak kullanılma durumlarına göre dört başlıkta sınıflandırılabilir.

İş denetim sisteminin belirleyici unsurları şunlardır:

• Politik erk/çalışma yasaları

• Kamu yönetimi yapısı

• Örgütsel/yönetsel kararlar

İş denetimi sisteminin unsurlarını kurumsal örgütlenmeye ilişkin olanlar ve hizmetin (denetimin) örgütlenmesine ilişkin olanlar şeklinde iki gruba ayırarak incelemek olanaklıdır.

Caydırıcı denetim modeli, çalışma yaşamını düzenleyen yasal düzenlemelere uygunsuzluğun piyasa ekonomileri içerisinde, bir haksız rekabet sorunu olarak değerlendirildiği ve bu noktada da piyasaların etkin işlerliğini bozan bir unsur olarak, cezalandırılması gerektiği anlayışına dayalı bir iş denetim modelidir.

Uyumu artırmaya yönelik denetim modeli, çalışma yaşamını düzenleyen kurallara uygunsuzluğun istekten çok; çeşitli nedenlerden kaynaklı (bilgi eksikliği; finansal sıkıntılar gibi) bir sorun olarak algılandığı ve bu nedenle de ilk olarak uyuma yönelik kapasiteyi güçlendirici yönde hareket edilmesi gerektiği anlayışına dayalı bir iş
denetimi modelidir.